Tipo publicación: Monografía
Bartolo de Sassoferrato (1313-1357)
Commentarium ad Digestum Novum, liber 48, titulus 19 (de poenis), lex 16, § 10, numeri 1-13.
Hemos manejado tres ediciones. La primera de 1570, editada por Iuntas (Bartolus a Saxoferrato in secundam Digesti novi partem, págs. 200-201), disponible en versión digitalizada a través de la web del Istituto di Storia del diritto medievale e moderno de la Universidad de Milán (Università degli Studi di Milano). La segunda edición, también veneciana, es de 1615, de idéntico título (págs. 182-183), y está en la biblioteca de la Facultad de Derecho de la Universidad Autónoma de Madrid, dentro del fondo de Francisco Tomás y Valiente. Por último, para contrastar algunos detalles, la versión incunable, también veneciana, de 1478, disponible en versión electrónica a través de la Biblioteca Digital Hispana (págs. 457-458).
Para consultar el pdf de la edición de 1570 pinche aquí.
Para consultar el pdf de la edición de 1478 pinche aquí.
1. Poena quando augeatur, et quando minuatur propter multitudinem. [1]
De hoc habentis in lege quid ergo, § poena gravior, supra de infamibus. Nonnunquam quod propter multitudinem delinquentium poena exacerbant; quandoque totum eorum quod propter multitudinem delinquentium poena minuit. Quid enim si omnes huius civitatis, vel saltem maior pars hominum delinquentium, minueturne poena? Dicit glossa hic in verbis multis detrahendum est severitati, ubi strages multorum hominum iacet[3]. Ista glossa videtur contradicere textui, quia in texto multitudo est causa augendi poenam, sed in glossa est causa minuendi. Respondeo quandoque delictum est commissum a multis, et hoc constat, et tunc propter multitudinem poena minuetur, ut in glossa. Quandoque[4] delicta non sunt comissa a multis, sed est dubium, ne committant propter multas personas aptas ad hoc: tunc exacerbant poena, ita loquitur textus. Ista glossa inducit per doctores ad quaestionem de universitate delinquente, utrum mitius puniat. Ista quaestio est multum subtilis iudicio meo, nam primo est videndum an universitas possit delinquere. Secundo est videndum, an possit puniri.
2. Universitas an possit delinquere (1) [2]
Et quod possit delinquere, videtur textus in lege ”metum § animadvertendum”, cum sua glossa supra “quod metus causa”, et no il. Sicut supra “quod cuiusque universitas nomine” et iam “De regulis Iuris loco” aliud refertur, et ibi glossa. In contrarium prium videtur textus[5] in lege “sed si ex dolo”. Praeterea universitas est nomen iuris et non habet animium, nec habet intellectum, ergo non potest delinquere[6], et hoc videtur tenere Innocentius[7]. Alii dicunt quod universitas possunt delinquere omittendo[8], non autem committendo, per rationes praedictas. Horum opinio refert Cynus a Pistoia[9]. Hoc non placet, quia video universitatem delinquere committendo ut in Authenticis[10], ut in Codice[11].
3. Universitas non est aliud quam homines universitatis, secundum philosophos et canonistas sed secundum iuris fictionem sic. [3]
Quid dicemus? Breviter ad intellectum huius quaestiones debemus videre primo an universitas sit aliud quae homines universitatis. Quidam dicunt quod non[12]; illi et hoc tenent omnes philosophi et canonistae, quae tenent quod totum non differt realiter a suis partibus. Veritas est, quod si quidem loquamur realiter vere, et proprie, ipsi dicunt verum. Nam nihil aliud est universitas scholarium, quam scholares; sed secundum fictionem iuris ipsi non dicunt verum. Nam universitas repraesentat unam personam, quae est aliud a scholaribus seu ab hominibus universitatis[13]. Quod apparet, quia recedentibus omnibus istis scholaribus et aliis redeuntibus eadem tam universitas est. Item mortuis omnibus de populo et aliis subrogatis, idem est populus[14], et sic aliud est universitas quae personae, quae faciunt universitatem, secundum iuris fictionem, quia est quaedam persona repraesentata[15].
4. Universitas an possit delinquere (2) [4]
Hoc autem permisso quaerint, an universitas possit delinquere? Respondeo proprie non potest delinquere, quia proprie non est persona, ut dictum est, tamen hoc est fictum positum pro vero, sicut ponimus nos iuristae. Si quaeratur, an universitas delinquat, dico, quod sic peccatum omissionis potest committere universitas. Nam ipsa universitas tenetur aliquid facere, quod si omittitur, universitas omittit, licet hoc contingeret negligentia regentium universitatem, tum ipsa dicitur negligere[16], in delicto vero commisso, seu quod committitur faciendo, debes advertere: nam quaedam sunt, quae tantum fieri possunt per ipsam universitatem, ut facere statuta, dare iurisdictionem, imponere collectas, et similia. Isto casu potest universitas delinquere[17]. Nec enim potest dici quod aliquis privatus hoc faciat, sed hoc facit ipsa universitas, in qua est illud ius[18]. Quaedam sunt, quae non respiciunt ista iura residentia apud universitatem, ut committere homicidium, vel facere violentiam, et similia, et tunc universitas non potest hoc facere proprie, quoniam ista requirunt personam veram[19]. Sed dicitur committi improprie per alios, regentes civitatis, seu alios quibus civitas commisit vigore statuti[20].
5. Universitas qualiter puniri potest. [5]
Hoc praemisso quaero, an universitas possit[21] puniri? Doctores dicunt, quod sic, sed alterabitur poena per hanc glossam, sicut Cynus a Pistoia dicit[22]. Sed Innocentius tenet, quod universitas non potest puniri criminaliter, sed potest conveniri civiliter. Ita dicit in Codice[23]. Mihi videtur, quod, dicta contra casum[24], ubi dicitur quod si civitas vel castrum deliquerit rumpendo pacem, punitir. Quid ergo dicemus? Adverte, rationes, quae movebant Innocentius erant istae, si universitas puniretur criminaliter, ergo punirentur pupilli, et infantes, qui non consenserunt, quod esset iniquum. Praeterea cum mortuis omnibus, et aliis subrogatis, eadem sit universitas, ergo illi qui postea nascerentur, [punirentur], quod esset absurdum. Mihi videtur sic dicendum, quod pro delicto non est dubium, quod potest universitas conveniri civiliter in eo, quod ad eam pervenit[25]. De eo vero, quod non pervenit, an possit civiliter, vel criminaliter conveniri, puto idem iuris esse, in quo dico sic. Quaedam sunt delicta, propter quae filius punitur propter patrem, ut in crimine legis Iuliae Maiestatis, et in crimine haeresis[26]. Tunc isto casu potest universitas criminaliter puniri, ut fuit factum de Chartagine, quae passa est aratrum[27].
6. Henricus Imperator damnavit civitatem Brixiae subiiciendam aratro, sed penam relaxavit. [6]
Et ego vidi sententiam[28] difinitivam Imperatoris Henrici, quam dedit contra civitatem Brixiae, quae fuit sibi rebellis, in qua dicebat illam civitatem esse subiiciendam aratro, quam poenam ex misecordia relaxavit[29], quae sententia diffinitiva est lex[30], et in istis cessant rationes Innocentii, ubi possunt puniri parvuli propter maiores, et descendentes propter civitates suas.
7. Bonifacius propter delictum quorundam Templariorum totum collegium ipsorum destruxit. [7]
Et ita fecit Papa Bonifacius, quia propter delicta quorundam Templariorum, totum collegium Templariorum fuit destructum, quia erant haeretici. Quaedam sunt delicta, in quibus filius non punitur propter patrem, et hoc in casibus, in quibus dixi universitatem delinquere, universitas ipsa punietur. Tamen in modo puniendi est differentia, quia si quidem poena cadit in universitatem, ita quod non in singulos de universitate, ut si debet publicari aliqua res universitatis, ipsa universitas puniretur, dicta lege, “iubemus nullam navem”[31]. Sed si esset talis poena, aeque caderet in universitatem et singulos, ut est poena pecuniaria, tunc si quidem est collegium, ut collegium priorum, qui sunt in numero decem, vel similium, non punientur omnes de collegio, sed tantum illi, qui conssenserunt[32]. Sed si esset collegium magnum et diffusum, ut est populus, seu aliqua communitas, tunc quia discernere sentientes a non consentientibus esset difficile, tota civitas et tota universitas punietur, ut dicta Authentica[33]. Si vero esset delictum, quod non cadit in universitatem, proprie, ut homicidium et rapina et similia, tunc dico universitatem puniri more privatorum, si poena potest in universitatem cadere[34]. Sed si non posset cadere talis poena, ut est poena decapitationis, nam universitas non posset decapitari, quia non habet caput verum sed fictum, tunc illa poena alterabit in aliam[35]. Dices tu, quare non amputatur illud caput fictum, hoc est dissolvatur collegium, seu universitas illa? Respondeo, quia sequeretur inconveniens, quod dicebat Innocentius, quia punirentur non culpabiles. Dices tu, certe, et in poena pecuniaria illud contingit inconveniens, quia collecta imponetur illis, qui non delinquerunt.
8. Universitate damnata in poena pecuniaria, tamen illi, qui non delinquerunt, non debent contribuere in solutione collectae. [8]
Certe, et in veritate ego concederem istud, quod licet superior totam universitatem condemnet, ut dixi, tamen illi, qui non deliquerunt, non debent contribuere in solutione collectae[36]. Et hoc vidi in quadam sententia diffinitiva Imperatoris Henricis.
9. Universitatis si homines iverunt ad occidendum hominem campana pulsata, et vexillo levato, universitas, non dicitur fecisse, nisi deliberato proposito, et consilio fecerit. [9]
Ulterius quaero, omnes homines de ista universitate iverunt ad occidendum quendam, utrum dicatur universitas occidisse[37]? Movet hanc quaestio et non determinat, sed veritas est ista, quod tunc videtur facere universitas, quando deliberato proposito, et consilio hoc facit; alias non dicitur facere universitas, sed dicuntur facere singuli. Casus est in iudicio meo[38], et hoc videtur tenere[39]. Isto casu non posset fieri inquisitio contra universitatem, sed contra illos homines singulares, qui hoc fecerunt.
Plus dico[40], si levato vexillo, et pulsata campana, iverunt ad hoc faciendum, quod non dicatur delinquere universitas, si deliberatio non praecesserit, ut dictis ll. et isto casu, qui elevarunt vexillum, et campanam pulsaverunt, magis dicuntur incitatores personarum, quum universitas dicatur hoc facere[41].
10. Universitas potest puniri ex delicto facto per homines de universitate, ex ratihabitione secuta. [10]
Puto tamen, quod posset sequi ratihabitio, quod sufficeret ad puniendum universitatem, ut si per vim expulerint me de castro, et universitas illud sibi retinet[42].
11. Universitas ex facto officialis non tenetur nisi mandato praecedente vel ratihabitione secuta. [11]
Quaero, an ex delicto officialis teneant universitas? Videtur quod non, quia universitas non videtur mandasse officiali, quod delinquat[43]. Non obstat dicta lege “iubemus nullam navem”, quai ibi officialis negligit, in faciendo aliquid, et ideo videtur, quod ex facto officialis non teneant, nisi secuta ratihabitione, vel mandato precedente. De hoc tamen Cynus a Pistoia distinguit latius in praellegata lege, “iubemus nullam navem”.
12. Universitate punita, quando possint puniri aliqui homines singulares. [12]
Quaero[44], si est punita universitas, an possint puniri aliquid homines singulares? Videtur quod non, quia secundum hoc de delicto eiusdem hominis bis punireretur. Dico sic. Quaedam sunt delicta, quae dicuntur fieri per universitatem, ut dixi, et in illis sola universitas potest puniri tamquam faciens, alii singulares poterunt puniri tanquam instigatores et fieri facientes[45].
13. Collecta an imponitur per solidum, et libram, vel per capita, universitate damnata remissio. [13]
Sed in delictis, quae non fiunt proprie per universitatem, erit totum contra, quia facientes punientur de delicto, universitas vero punietur tanquam fieri faciens, vel tanquam ratum hominis suo nomine, ut ex praedictis apparet. Et ex hoc habes practicam. Ultimo quaero, condemnata universitate, utrum imponent collecta per solidum, et libram, vel capita? Dixi[46] universitas teneri et non singuli. Ita dicit fuisse factum in civitate Viterbii[47] quod vi aut clam, quia alia poena est in peccatis universitatis, alia in peccatis singulorum[48].
[3] l. q. Caedem, s De sicariis.
[4] Men. Quandoque; Late in hac materia; Old in disp. Foren. De iure et aequit. Tit. 24.
[5] Menoch. Videtur tex. Grammat. Cons. 21 nu. 8.
[6] l. i. Si qua. pau se. Dic, et in l infans, s de sicaris
[7] extra de sententia excommunicatione C gravamen
[8] l. iubemus nulla navem, Codice de sacrossanctiis ecclesiis
[9] C verum vi si qs. In tantam, in ult q. Circa personas
[10] item nulla comitas
[11] de episcopis et clericis in seu. De pace tenen. c. i. et de sta. lib. ec. § item. quaecunque communitas
[12] ut notatur in dicta lege sicut §. i. quod cuiusque universitas nomine, et lege i. in fine, supra, de collegiis illicitis.
[13] lege Mortuo, supra de fideiussioribus
[14] lege proponebatur, supra, de re iudicata
[15] dicta lege Mortuo
[16] l. iubemus nullam navem, Codice de sacrossanctiis ecclesiis coniuncta lege si procuratorem §. si tutoribus, supra, mandati vel contra in si
[17] dicta Authentica. Item nulla commitas
[18] l. omnes populi, s de iust, et iur. et l. si C. de iu. Omn. Iudi
[19], dicta l. Sed si ex dolo, § i. supra de dolo (D. 4.3.15.1)
[20], l. i. in fine cum l. sequenti de acquirenda possessione (D. 41.2.1.22) et de libertis universitatum l. i. (D. 38.3.1) et ita intelligo l. Metum, § animadvertendum, cum sua glosa, supra, quod metus causa (D. 2.4.9.1) et l. aliud, § refertur, cum sua glossa infra, de regulis iuris
[21] Alex Quaero an universitas. Adde Inn. In c. cum ex iniuncto, de oper. Nov. Nunc. et Doct. Omnes in c. dilectus 2 de simon. et adde quod universitas non dicitur contumax antequam congregari potuerit, l. 1. C de lib. univers. Et an appellatione hominum veniat universitas, dixi post Bar. In l. 2. de ver sig. inf. Quomodo autem universita possit citari, vide in l. non potest, de re iud. et in l. metum, § animadvertendum est sup. quod met. causa, et quomodo debet citari, dixi in l. 1. sup. quod cuiusq; universi. no. Et an per contumaciam universitas deponi possit, et privari privilegiis, no. de sen. excom. cap. quod de his, et cap. gravem, et refert Bald. In c. 1 de mili vas. qui contu. Est. Adde quod Bal. De pac. Constan. In ver. Universitate, dicit quod ibi est tex. Quod universitas damnum dare dicitur, et quod maior pars facit, tota universitas fecisse videtur id facere ipsa universitas, alle. De vi, et vi ar. l. si vi me. Et ideo videums, quod universitas accusata respondet per syndicum suum habentem speciale mandatu a civibus, C de re milit. l. tam collatores, lib. 12. nec requiritur quod illae singulares personae, quae delinquunt, nominentur in syndicatu, quia non constituit syndicus nole ipsorum, sed universitatis, l. in fratrem, § universitatis, su de rer. divi. Et no φ facilius sit inquisitio contra universitatem, quae contra singulares personas, quia delictum magnae universitatis non potest esse nisi notirum et famosum, ut C. de off. Rec p vin l. iustissimos, et ar. Extra de iud. In c. exhibibita, salvo eo no. Inst. De pu. iud. In prin et in c. si de dolo, et cont. Immo si iudex vult inquirere contra singulares personas, oportet quod fama sit specialiter contra eso, et non per procuratorem, si ea exigat retentionem personae, c eos qui, de sent. Excom. Lib. 6 et aliquando ista detentio est arbitraria, aliquando necessaria. Adde quod Bal. De pac. Constan. In ver si qui ex parte, dixit notandum, quod civitas potest obligari per iusiurandum, et sub iureiurando pacisci, licet non habeat animum. Unum dicit, quod hoc iuramentum est referendum ad animum civium per ea, quae no. Imo de sent. Excomm. In c. gravem item adde praed. No. per Bar. Per illum tex. In aut. Item nulla communitas, C de espit. et cler. et in l. humanum c. de leg et per D. 10 An. et pet. De Anch. In c. dilectus filius, de simon. Per Bar. In tract. Qui sint rebelles, in ver. Rebellando, ad si vide Bar. In l. 1. § 1 quod. Cuiusq; univ. Nomine, et Spec. In tit. De acc. In prin. In ver. Sed nunquid possit et Bal. In l. metum, § animadvertendum, quod met. caus, et in l. civitates, quod cuiusque univ. Cyn. In l. si quis in tantam, C. unde vi. In ver. Sed pone. Et vide Bald. In l. Polla, C. de his, qui tu indig. et in l. data, C. qui acc. Bald in l. etiam, C de exec. Rei iud. In ver. et ego Bald. In l. sicut, § si quid, quod cuiusque univer. Nom. et quod not. Bald. In auth. Ad haec, in ult. Col. C. de usuris, ibi non consentientibus esset difficile. Vide not. Per Inn. et Io. And. In c. j. De his quae fiunt a ma. Par. C Bal in auth. Sed omnino, en uxor pro marito ibi, civiliter ergo punirentur pupilli. Sed qualiter executio contra pupillum, vel universitatem, vide Bal. Fin in l. etiam. C. de exec. Rei iud. Quod no. Adde, an universitas possit puniri et conveniri, Ang. Cons. 160 et 196. vide etiam Old. In cons. 266 et 315. Menoch Gozad. Cons. 9 in fi.
[22] in praellegata lege Si quis in tantam (C. 8.4.7)
[23] dilectus 2, versiculo, item universitas, extra de simonia (X, 5,3,28) et dicto Codice. Gravem, de sententia excommunicationis (X,5,39,53)
[24]in seu tituto de pace tenenda et infirmanda § i,
[25], dicta lege metum, § animadvertendum supra Quod metus causa (D. 4.2.9.1) et lex si ex dolo § i. supra De dolo (D. 4.3.15.1)
[26] 6 et de pa. c. felicis. Lib. 6.
[27], ut supra, quibus modis ususfructus amittatur lege si ususfructus (D. 7.4.21)
[28] Ale. Vidi sententiam. Adde quod no. Bar. et quae ibi dixi in l. haereditatum, ad legem Falc. Vide quod no. Bald. In auth. Habita, C en fil. Pro pat. Et quod civitas interdicta, et condemnata, non redimat privilegia civitatis, et quod civitas possit damnari de crimine laesae maiestatis, et bona dare in praedam, tenet Bald. In l. ex testamento, C. de test. Mil ibi, tu si debet publicari. Adde quod in causa capitali universitatis potest intervenire procurator ita fuit decisum per gl. In l. sed si hac, § si de in ius voc. et p. Bald. In l. 2 sup. De acc. et vide in matertia D. Abb. In c. 1 de post. prael.
[29] Clau. Relaxavit. Quidnam sit civitas aliqua, tu victa simpliciter se dederit sine aliqua pactione, alicui principi vicenti, quid possit talis princeps facere, vide Bald. In rub. C de indic. Vidui tol Quid autem si talis civitas revertatur ab obedientiam, an per hoc videantur remissa banna, et aliae poenae, vide Bald. et alios in l. filio quem pater, de lib. et posth.
[30], ut lege 2 Codice de legibus (C.1.14.2)
[31] Codice de sacrossanctis ecclesiis (C. 1.2.10)
[32] Casus est in lege i. circa principio, supra, de magistratibus conveniendis (D. 27.8.1) in eo, quod dicit, quod praesentes fuerunt, et cetera.
[33] Item nulla committas (C. 1.3.2) et de pace iuramento firmando §. I (L. F. II.53.1)
[34] dicta lege metum § animadvertendum (D. 4.2.9.1)
[35] arg. huius glosae et dicta lege quid ergo, §. Poena gravior (D. 3.2.13.7), et l. hos accusare, § omnibus in fine Codicis de accusationibus (D. 48.2.12.4)
[36] de iure, arg. dicta lege i, supra. de magistratibus conveniendis (D. 27.8.1). Pom. In solutione collectae. Hanc autem doctrinam Bar. hic tenet et sequitur d. Abbas in c. dilectus 2. circa si de fim. et in c. in genesi, de elect. et tenuit Io. And. in c. felicis. § 1. de poen. in 6. in novella, et ibi Gem. multum no et Car. Flor. In clem. J. super verbo, civitas, de poen. et Ang. in cons. 163. in c. cum multitudo. Et per istam doctrinam Bar. invenio consuluisse Paul. De Cast. cons. 86. in c. in causa Portij, quod cum homines eiusdem villae posuissent ignem ad foenum certinobilis, quod non sufficiebat ad hoc, ut procederet libellus, probare homines villae ignem posuisse, nisi et probaretur quod hoc facerent animo deliberato, prius proposito, et consilio. Io. de Ligna. in clem. 1 de poen. referendo Im. et d. Card. in 2. q. ubi per eum, alias se coram Papa defendisse civitatem Bon. Dicendo, quod proximis annis pro civitate Florentiae etiam consuluit do. Fran. de Are. Cons. 164. inc. Sicut Ioannes dicit in Apoc. Et p nanc doctrinam debes limitare gl. in l. sed si ex dolo, in princ. Sup. de dolo, quae vult, quod si per civitatem concurrunt homines civitatis, et committunt aliquod delictum, quod teneatur civitas, quod debet intelligi si prius convocato consilio, ut hic per Bar. et vide Fel. in c. cum omnes, de const. et plenius Anan. ad hoc in d. c. dilectus, et Anch. cons. 158. ubi declarat. Vide etiam Caepol. Consil. 19. et Anch. 165. et Oldr. 65.
[37] Gl. in l. sicut, §. I. s. quod cuiusque; univer. No
[38], in l. sp. § ii. S. quod vi aut clam
[39] gl. in l. aliud. § refertur. I. de reg. iu
[40] Menoch. Plus dico. Paris cons. 111. nu. 72. lib. 1. Afflict. deci. 376. ubi late de materia Dec. cons. 221 nu. 5 et Paris. cons. 74. nu. 23 lib. 4 Cravet. Cons. 291. nu. 3. in fi. Plot. L. si quando, nu. 733. C. unde vi. Ruy. cons. 107 un. 4 lib. 5. Dec. cons. 667. in fi. et cons. 61 Paris. cons. 21 nu. 30.31. lib. 4. ubi latissime hanc materiam prosequitur Ias. cons. 139. nu. 3 eo. Neviz. Cons. 61. nu. 18.19.
[41] de hoc loquitur C. de sedi. Totum tit. Et isto non quod praecedat delibero, intellige, gl. in d. l. metum § animadvertendum. S. quod metus causa
[42] d. l. sed si ex dolo §. I. s de dolo, et deiecisse, s. de vi, et vi arm. quod etiam tenet Inn. In d. c. gravem
[43] . L. si procurator. S de cond. Ind
[44] Alexan. Quaero. Si est punita universitas, an possint puniri homines singulares, vide per Ioan. And. in c. si de poe. In 6. ubi dicit, quod sic, quia quod debet universitas, non debent singuli, et econtrario, leg. sicut, § 1. quod cuiusque universitat. Item potest universitas teneri, et non singuli. Ita dicit fuisse factum in civitate Viterbii, arg. l. semper. § in sepulchro, quod vi aut clam, quia alia poena est in peccatis universitatis, alia in peccatis singulorum, vide in l. ne quid sup. de incen. rui naus.
[45] l. i. § incidit. s. ad Tur. et l. haec verba. S. de adul. Cum sim
[46] in l.4. actor de re iudicata
[47] Arg. L., semper in sepulchro
[48] Vide in l. ne quid sup. de incen. Rui. Nauf.