Willem Carel Vosmaer (1775)

Tipo publicación: Monografía

---

Willem Carel Vosmaer (1749-1818)

Specimen iuridicum inaugurale exhibens doctrinam de imputatione ad delicta universitatis, tesis doctoral defendida en la Universidad de Leiden. Fue reproducida en 1822 por el profesor Christoph Martin en su obra Selectarum dissertationum et commentationum iuris criminalis collectio, en el que es la disertación X (Jena, Sumitibus Branii, págs. 329-393).

Para descargar el pdf original de la edición de 1822 de Doctrina de imputatione ad delicta universitatis pinche aquí.

---

 

1.    Introductio

Cum plurimi quotidie tibi, serenissime prínceps, suos libellos offerant, inferibantque, sive benevolentiae [II] Tuae captandae causa, sive honoris nonnullius a splendore nominis Tui in in se derivandi gratia, cumque et ego vel maxime me Tibi commendatum velim, diversa tamen horum plerorumque est ratio ab ea, quae me hodie ad Te accedere, et publice nomini tuo litare iussit, ratione; ea quidem, quam Tibi spero non minus iucundam fore, et quam mihi magis honorificam puto. Ea ratio gratus est animus et beneficiorum memor, quae vel a Te, vel a Serenissimis et beatae memoriae Parentibus Tuis iam ante me natum in carissimos meos parentes, atque adeo in me ipsum, cognatosque meos, larga manu collata sunt; quae sane propensum Tuum a teneris animum erga matrem domumque meaM praeclare ostendunt. Quod si hae, quas Tibi dedico, studiorum meorum primitiae [III], me hoc favore Tuo non indignum arguant, atque adeo benignum acceptanti Tibi de me ipso iudicium addere valeant, iam uberrimos laboris mei fructus percepisse videbor. Vale, illustrissime princeps, diuque in Belgarum omnium, et celsissimae Domus Tuae gaudium et salutem sis incolumis!

2.    Proemium

Animus est agere de materia, quae non minus habet difficultatis, quam in foro utilitatis. Delicta in societate civili impunita esse non patitur singulorum sociorum felicitas, ne fine, ob quem societatem constituerint, excidant. Igitur interest singulorum et universorum, delicta a collegiis, corporibus, universitatibus admissa, etiam non esse impunita. Nam id malum, quod a singulis proficiscitur, et longe est minus, quam quod a pluribus consociatis oritur: ac plerumque non tamdiu vim suam exserere pergit, quam illud malum, quod oritur ab universitate, quae ob id ipsum, quod est perpetua, perpetua etiam voluntate in eodem, quo coepit, tramite pergens, mala diutius et tenacius diffundit: nisi legislator aut magistratus, ea universitate superior, resistat. [2]

Ob eam causam Romani, pro admirabili sua in condensis legibus sapientia, prudentissime providerunt, ne vel collegiorum noxiorum institutio, vel vis eorum, qui collegia constituunt, unita reipublicae damnum afferret. Huc pertinet titulus Digestorum De collegiis et corporibus Hinc conventicula illcita praescriptionis demus periculo imminente prohibuerunt imperatores Arcadius et Honorius^[2]. Hinc Augustus:

Pleraque pessimi exempli correxit, quae in perniciem publicam exstiterant: nam plurimae factiones titulo collegii novi ad nullius non faninoris societatiem coibant^[3].

Sed partim in legibus de hac punitione sanciendis, partim in applicatione earum legum ad facta, multae saepenumero difficultates, praesertim ex circumstantibus, quae delicta universitatum comitari solent, oriundae, se offerunt. Itaque, ut certis principiis insistamus, inquirendum erit diligentius, quousque universitatis delictum possit imputari singulis, atque vice versa singulorum delicta sint imputanda universitati, quo poenae genere, et quousque haec sit afficienda. Quam ob rem has tres species accuratius expendere constitui. Verum, cum ea res non possit solide tractari sin accurata imputationis notione, et haec ipsa doctrina de imputatione per se sit satis spinosa et tractatu utilis; existimavi, hoc ordine me argumentum meum exsequi debere, ut:

1. Imputationis naturam, quatenus propositum meum id requirit, diligentius exponam.
2. Eam ad delicta universitatis, et quidem ad tres, quas enumeravi species, quantum fieri potest, accurate applicem.

In quibus rebus peragendis dum versabor, ut iuvenilibus conatibus faveat, et errores, qui irrepserunt, corrigat, lectorem etiam atque etiam rogo. [3]

3.    Pars prior, exhibens selecta quaedam de doctrina imputationis

a.    Utilitas et necessitas doctrinae de imputatione exponitur. [I]

Illum, qui natura actionum humanarum nota est, non latet, quasdam, veluti naturales, necessarias, extra omnem imputationem esse positas: quasdam, puta liberas, imputari posse. Huius imputationis doctrina in iurisprudentia non minus est necessaria, quam utilis. Nam, si universam, qua late patet, iurisprudentiam percurrimus, videmus eam versari in applicandis legibus ad facta, et casus obvios. Quomodo vero haec applicatio fiet, nisi ex doctrina de imputatione didicerimus, cui et quomodo factum, de quo litigatur, imputari, hoc est, num lex quaedam ad factum applicari possit. Quod cum verum sit de quibuscumque iurisprudentiae partibus, nemini arbitror dubium est, quin haec materia in omni iure recte explicando, nec non in foro sit summae utilitatis, imo necessitatis^[4].

b.    Imputationis physicae et moralis notiones evolvuntur. [II]

Ut ordine res procedat, videamus, quid sit imputatio. Si attendamus ad communem loquendi usum, apparet, nos non solere actionem cuidam imputare, nisi auctori: praeterea consideramus, utrum debuerit eandem actionem omittere an peragere. Et, haec duo necessaria [4] esse, ex eo patet, quod, ubi alterutrum sustuleris, imputatio nulla fieri possit. Deme auctorem, et nescies, cui actio imputari debeat; tolle potuisse omitti actionem admissam, et nulla erit imputatio. Per illud ipsum enim, quod actionem Titio imputamus, nihil aliud nobis volumus, nisi ut iudicemus, Titium auctorem libere agentem esse actionis, quam ei imputari dicimus. Sed non contentus hac investigatione, quis sit ille, cui actio tribuatur, ulterius in quiris, num id factum, cuius auctor apparet, sit conforme obligationi eius, qui illud admisit, an secus: et ubi tibi paruerit, id factum esse regulis adversum, sentis plane aliud nunc oriri iudicium, quam quod fuerat ante, cum in nuda subsisteres indagatione, a quo id esset profectum.

Quicumque in casibus obviis ad animi sui iudicium attendit, hoc statim agnoscet: v. c. narratur, Titium a Caio esse interfectum dolo malo, quilibet Caium condemnabit, qui eum considerat tanquam auctorem, qui libere peregit actionem malam, quam omittere erat obligatus: nam mutes speciem, et dicas Caium hoc iure fecisse, v. c. defensionis, statim iudicium mutatur, neque amplius consideratur Caius tanquam auctor actionis malae, qui propter obligationem vitae suae servandae, caedem necessariam admisit: neque caedes imputatur Caio, sed ei, qui in hanc necessitatem eum adduxit. Cur vero mutatur iudicium, nisi propterea quod in priori casu Caius, in altero iniustus aggressor, pro auctore caedis nefariae habeatur. Qui igitur in actu imputandi versatur eo animo, ut factum secundum regulas agendi naturales aut civiles expendat, debe duo noscere: auctorem actionis perpetratae, quam illi imputare velit, et auctorem fuisse obligtum ad eam actionem peragendam, aut non peragendam. Ex quibus nascitur duplex imputationis significatus: physicus, et moralis.

Imputatio physica est iudicium, quo aliquis declaratur auctor actionis ouiusdam liberae singularis. Haec ergo toties locum habebit, quoties [5] actionem quamdan liberam a definito quodam homine peractam esse apparate.

Imputatio vero moralis est iudicium de facti bonitate aut perversitate^[5]. Videamus usum duplicis huius definitionis.

c.    Quantum intersit has notiones aceurate distingui, explicatur. [III]

Ad utramque imputationem tam physicam, quam moralem retulimus libertatem: id est, debere actiones, quae imputantur, esse liberas. Est igitur libertas agendi ea actionum, quae imputari possunt, conditio: ut ubi haec deficiat, et actio desinat esse libera, ibi statim primam imputationis ideam, imputabilitatem vocant, perire, necesse sit. Et contra, posita actione libera, ponitur, esse possibile, ut eadem imputetur. Patet ex hac observatione, imprudenter eso argumentari, qui ab imputabilitate ad imputationem concludunt, quoniam argumentum ab eo, quod aliquid est possibile, ad id, quod existat, nullius est momenti, contraria argumentatione ab imputatione ad imputabilitatem rectius concluditur. Haec animadvertisse admodum est necessarium, ne in iudicando erremus, uti exemplis manifestis viri [6] docti demonstrarunt^[6]: v. c. duo iuvenes iuri operam dant, neque obligantur aliunde ad hoc studium excolendum: utrique tamen actio imputari potest tanquam libere peracta. Sed pone alterutrum obligari, ut medicinae studium excolendum: utrique tamen actio imputari potest tanquam libere peracta. Sed pone alterutrum obligari, ut medicinae studium amplectatur, huic imputari debet, quod operam collocaverit in peragendis rebus alienis a fine, quem debebat obtinere. Alter, licet libere egerit, non potest dici male egisse; alter vero, quia obligabatur, ut operam daret medicinae, omnino debet dici male egisse, quatenus effecit, ut finem suum non sit consecutus, dum aliis rebus tempus consumsit.

d.    Continuatio [IV]

Utrumque imputationis genus quomodo differat, ex definitionibus allatis intelligitur. Ex physicae imputationis definitione constat, actionem, de cuius imputatione quaeritur, liberam peractam esse ab auctore, quem habemus cognitum: si enim hoc ultimum deest, subsistendum est in nuda imputabilitatis notione, sed ultra iam sumus progressi, et auctorem novimus: praeter hanc cognitionem nihil amplius requiritur ad absolvendam notionem physicae imputationis. Verum si consideremus imputationem moralem, omnino insuper requiritur obligatio agendi, vel non agendi, si recte diiudicare velimus, utrum auctor actionem, de qua quaeritur, debuisset omittere: id est scire debemus legem, ex qua constat de obligatione auctoris agendi aut non agendi, sive ex qua constat de obligatione auctoris agendi aut non agendi, sive ex qua, lege ad actionem applicata, colligimus bonitatem aut perversitatem actionis perpetratae: scilicet ex consensu aut pugna cum lege, ex qua haec obligatio deduci debet. Et sic tota imputationis moralis idea absolvitur his tribus requisitis [7]:

1. actione libera,
2. ab auctore cognito peracta,
3. et obligatio ad eam ipsam committendam, vel omittendam.

e.    Observationes quaedam de requisitis imputationis adiiciuntur, et variis questionibus illustrantur. [V]

Observemus quaedam ad haec imputationis requisita. Et quidem quod ad factum attinet, actiones, sive facta comprehendunt quoque omissiones, sive non facta, ita ut, ubi, factum debucrat peragi, si omittitur, haec omissio imputetur: et e contrario, si factum quoddam prohibetur, ubi sit, actio imputetur. Hinc quidquid ad factum observandum est, ad non factum est applicandum: quapropter sub illis haec semper comprehendemus. Sic in iure Romano non facta tutori ob dolum et culpam imputantur^[7]. Contutores quoque qui suspectum facere neglexerunt, recte conveniuntur ex culpa^[8]. Et negotiorum gestor tenetur de non gestis, quae gerere debuit: v. c. quae administrare coepit vivo Titio, mortuo eo intermittere non debet^[9].

Porro claret, factum, cuius omissio imputatur, debere esse possibile: quoniam impossibilium nulla detur obligatio: adeoque nequeunt imputari, quibus peragendis vires humanae non sufficiunt^[10], quamvis [8] non opus sit, ut semper eo momento, quo egit homo, in eius viribus fuerit positum, aliter agere^[11]: si enim per dolum aut culpam hominis factum fuerti, ut id, quod agere debebat, non potuerit agere, ille dolus vel culpa antecedens, quam omittere agens debebat, efficit, ut deinceps actio, quamvis nunc non amplius in potestate posita, nihilominus imputetur. Exemplo esse possunt ebrii, qui per ebrietatem voluntariam se extra statum ponunt officio suo satisfaciendi. Sed hac de re infra ad §. XVII dicemus.

f.      Continuatio I [VI]

Quod ad obligationem attinet: si exsecutio officii facta est non possibilis, at sine praecedente vel dolo vel culpa, imputari nullo modo poterit omissio eius facti, quod erat in officio positum. Utrum autem obligatio sit haud possibilis, an vero non potuerit perspici, eodem redit^[12]. Unde v. c. obligatio ex legibus civilibus nata, ab eo demum tempore vim suam exserit, quo per promulgationem ad notitiam civium pervenit: quamvis dentur casus rari, in quibus propter utilitatem publicam praegnantem, quia haec privatae civium utilitati est anteponenda, vel et propterea, quod prohibitionem continet eius, quod etiam naturaliter est illicitum, quia lex naturalis omni lege civili est antiquior, in praeteritum vim habitura lex quaedam ferri queat^[13].

Ceterum difficultas peragendi facti, aut perspiciendae obligationis non tollit imputationem. Cum enim factum semper aliquid habeat incommodi, obligationi haec vel illa momenta contraria cogitari [9] possint, egregie hoc modo tota haec doctrina penitus everteretur. Verumtamen pro modo difficultatis verae tum facti peragendi, tum obligationis perspiciendae, nec non pro modo virium debiliorum auctoris, dubitandum non est, quin quaedam excusatio locum habitura sit, dummodo difficultas non ducat originem ab agentis dolo vel culpa: tum enim habet, unde sibi ipse hanc difficultatem imputet. Sic, quamvis haud ita facile sit vitam spernere, miles tamen, pro patria dimicans, eam mavult amittere, quam propter vitam, vivendi perdere causas.

g.    Continuatio II [VII]

Requirebatur etiam auctor libere agens, ex quo requisito sequitur, ut, qui auctor non est, illi quoque actio nequeat imputati, multoque minus de eius effectibus teneri: proprie igitur imputari nequeunt actiones alienae^[14]. Sic proavorum vitia, eorum praecipue, qui ad peccandum maximis illecebris provocati aliquid humani fuerunt passi, exprobrare posteris, indicium est ingenii minus perspicacis et indolis pessimae. Quam licentiam si quando poëtae sibi sumunt, philosophis indignissimum. Idem potest animadverti de iis, qui liberorum vitia parentibus imputant illis, qui perversa quadam educatione nimiave indulgentia actionum liberorum causa moralis considerari non possunt, earumque facti esse participes.

Ut quis auctor actionis perpetratae dici queat, oportet eum libere egisse (§. III), id est, factum cum omnibus suis circumstantibus debet esse liberum. Generalis igitur est regula in imputatione semper servanda: omnis actio libera, ad quam agendam vel omittendam quis obligatur, auctori imputanda est^[15].

Unde, quatenus quis non potest dici libere egisse, eatenus quoque tanquam auctor considerari nequit: sive quidquid libertatem vel [10] impedit, vel tollit, impedit quoque, vel tollit eadem ratione imputationem. Praecedentibus enim duabus §§. iam notavimus quaedam ad factum et ad obligationem, restat igitur dicere de libertate, quam variis modis tolli, impediri, vel languere posse, nemo inficias ibit, qui vel minimum ad humanam naturam attenderit.

h.    Continuatio III [VIII]

Cum impedimenta, quibus efficitur, ut homo libertate sua non recte utatur, ab ipsius vel dolo vel culpa proficiscantur, consentaneum erit nos ante de his causis impeditae libertatis aliquid exponere, quam ipsa impedimenta explicare. Omnis autem dolus, sive propositum, et culpa, sive negligentia nascitur vel ab ipso auctore solo, de quo, quousque ipsi possit actio imputari, est quaestio, vel ab alio quocumque, vel ab utroque simul. Quia omnis dolus et culpa, quem aliquis admittit recte consideratur tanquam actio ab eo ipso, qui in dolo versatur, libere profecta, merito eidem imputatur, adeoque effectibus eius actionis, quos praevidere debebat, tenetur. Hinc dolus et culpa auctoris imputantur auctori: dolum vero et culpam tertiii cuiuscumque praestat tertius huius doli culpaeve auctor. Quare, si per dolum culpamve tertii factum est, ut actio, quae peragi debuerat, reddita sit haud possibilis ei, qui eam committere debuerat, ab huius actionis imputatione liberabitur. Si per dolum et culpam tertii actio exstiterit difficilior, et aliquis huius difficultatis magnitudine commotus eam omiserit, quam admittere debuerat, gradus imputationis sit minor pro gradu difficultatis momenta, quibus in contrariam partem animus trahitur, superandi, et his momentis superatis eam actionem admittendi. Denique dolus et culpa ab utroque ortus praestabitur ab utroque: singulis igitur pro ea ratione, qua doli culpaeve auctores sunt, actio imputabitur. Sic homicidium dolosum pro gradu doli imputatur^[16]. Culposum pro gradu culpae punitur^[17]. [11]

Non prorsus ab hoc loco alienum erit dicere, casum numquam praestari, qui scilicet nulla culpa praeccedente existit. Unde quod senectute contigit, vel morbo, vel vi latronum ereptum est, aut quid simile accidit, dicendum est, nihil eorum esse imputandum, nisi aliqua culpa interveniat^[18]. Quidquid enim casu fortuito evenit, nemini tanquam auctori adscribi, adeoque nec imputari potest. Hinc rescripserunt imperatores Diocletianus et Maximilianus in L. 5. C. ad L. Corn. De sicariis:

Eum, qui adseverat homicidium se non voluntate, sed casu fortuito fecisse, cum calcis ictu mortis occasio praebita videatur: si hoc ita est, neque super hoc ambigi poterit, omni metu ac suspicione, quam ex admissiae rei discrimine sustinet, secundum id, quod annotatione nostra comprehensum est, volumus liberari.

Aliud exemplum exstat in L. 1. C. Eod. Tit. C. 9. C. 13. seqq. X. De homicidio voluntario et casuali. [12]

i.      Species ab omni imputatione exemtae indicantur, et varii imputationis gradus ad regulas revocantur. [IX]

Iam videamus, quid allegari possit libertati humanae contrarium: quae omnia enumerare, cum noster scopus non patiatur, plurima adduxisse satis habebimus.

Instinctus non eum in finem hominibus esse ingeneratos, ut illis coeco tantummodo atque rationi adverso ferantur impetu, apparet tum ex eo, quod ratio non frustra sit data homini, sed ut ipsi inserviat in cursu vitae felici, tum ex eo intelligitur, quod ipsa instinctuum natura sit patiens imperii, quod ratio debet exercere. Ut enim ratio eso facilius regat ac temperet, ne homines absque ipsorum culpa in errorem, fontem mali inducant, instinctus instinctibus natura oppositos observamus. Qui igitur eorum vi se coactum fuisse, ut a recto aberraret, affirmat, immerito illos tanquam libertati adeo oppositos, ut vinci nequeant, incusat: neque propterea malae actionis imputatione liberabitur, quamvis aliquando excusationem eo nomine impetrabit. Cum in casu obvio, celeritas, qua putavit consilium esse capiendum, raro adimit ratiocinandi tempus, maxime quoniam praecipue vim suam exserunt in praesens: v. c. quando aliquis iure defensionis caedem admittit aggressoris, cum per viam, quam sibi patere non tam cito videbat, aufugere potuisset, huic, instinctu vitae suae conservandae abrepto, haec caedes imputari non potest: attamen, qui per instinctus se lapsum esse dicit, non eo ipso dolo terminos necessariae desensionis excedendi semper liberabitur, si huius certa ex facto appareant indicia. Instinctus enim ratione regi, imo vinci posse tot virorum, qui exemplo suo ostenderunt, quam pulcrum sit pro patria gloriosae morti occumbere, experientia docuit. Hunc autem vitae tuendae instinctum omnium esse fortissimum, nemo facile inficias iverit.

j.      Continuatio I [X]

Neque etiam nativa indoles, quae vulgo temperamenti nomine venit, qua alii cum aliis, gradu licet diverso conveniunt, libertatem [13] homini necessario aufert^[19]: nam cum instinctus ipsi eam non adimant, consequens est, ut nec definita eorum proportio eam vim necessario habeat. Est vero temperamentum nihil aliud, nisi definita, quae homini inest, instinctuum naturalium proportio. Potest tamen libertatem minuere, ut demonstravit clarissimus Gaubius^[20]: quapropter ea vitia, quae a temperamento iisdem dedito directe proveniunt, minus sunt imputanda, quam cetera, quae plena libertate sunt admissa. Et licet difficile sit illud definivisse, tamen ideo eam libertatis diminutionem legislatores ac iudices negligere non oportet, sed contra eius in legum observatione impedimenti esse memores in dictandis poenis: ex circumstantibus enim et actibus, qui factum, de quo imputando agitur, proxime antecesserunt, et sequuti sunt, gradus libertatis, adeoque et imputationis erui potest. Neque timendum est, ne multum exinde in rempublicam damni redundet, quod propterea nonnulli forsan mitius puniendi sint: cum nulla poena, nisi necessaria, infligenda sit, necessaria autem non videatur, quoties pro reo utcumque defendendo, ac poena molliore irroganda idonea argumenta in medium afferri possunt^[21].

k.    Continuatio II [XI]

Affectuum causa pro parte in temperamentis est quaerenda, quamobrem hi quoque, si illius vim frangere non didicerit in gradu imputationis computando non exiguam aliqua ex parte factum excusandi causam praebent. Hoc quoque probatur ex iis, quae §. praecedente disputavimus. Prudenter tamen hac in re versandum est, [14] ac videndum, utrum homo omnes animae vires intenderit, ut effectus ex temperamento oriundos praeveniret, sibique habitum eso nascentes superandi compararet ratione, an vero negligenter hac in re versatus fuerit: v. c. in vulneratione aut homicidio, quod factum est ira aut impetu, ab eo, qui gravi iniuria provocatus pugnavit cum adversario. Neque hi casus erunt frequentes, cum, qui sciat se tali indole esse praeditum, per quam ad certa affectum a regula deflectentium genera inflammetur, possit evitare occasiones, quibus ad flamman concipiendam excitetur acrius: vel et, si occasionem vitare non possit, continuato exercitio motus obortos reprimendi aliquod morbo remedium adhibere: et his cautelis adhibitis non multum damni respublica capiet, si poena in casu obvio nonnumquam minuatur pro gradu culpae, quae superest. Nam affectus ratione quidem regendi sunt, at si regi possunt: qui vero subito exorti statim exsistunt vehementiores, non ita facile ab hominibus temperantur. Hinc actiones ab eiusmodi affectibus ortae minori gradu imputandae tanquam malae, quatenus propter absentiam doli a minus maligno animo sunt profectae^[22]: nec tamen plane ab omni imputatione sunt liberae, quatenus publicae securitati adversantur. Ita homicidium ira et impetu admissum, quamvis non omni plane dolo careat, tamen pro re nata mitiori poena est afficiendum, quam quod meditato, aut per insididas est admissum. Quam argumentationem confirmant leges Romanae, quae nobis quidem potius regulam, quam, ut alii malunt, exceptionem constituere videntur^[23]. [15]

Ceterum gradus culpae imo aliquando et doli ex circumstantibus diiudicari debent: potest enim et dolus interfuisse, si quis monitus affectibus indulserit, neque aliorum consilio uti, sed suo arbitrio obsequi voluerit. Potest quoque accidere, ut aliquis affectibus vehementer deditus a tertio huius rei gnaro excitetur, qui dolo vix absolvi posse videtur, cum per suum concursum exsistat causa moralis actionis malae, quam efficit per alium, ad iram v. c. provocatum: quo casu diligenter est inquirendum, quousque uterque actionis auctor exstiterit, sive causa moralis, et utrique actio pro ratione concursus erit imputanda: si minus in foro humano, certe in eo, quod conscientiae forum appellant, tribunali. Quod vero affectus sive a nobis ipsis, sive per alios excitati possint temperari, praeter alia docet notissimum Hippolyti exemplum incestos matris amores sibi saepius oblatos fortiter recusantis^[24].

l.      Continuatio III [XII]

Sunt, qui obiiciant. Sed illi, qui adeo adsueti sunc male agere, ut aliter non possint: quomodo, hi veteratum morbum tam cito sanabunt? Verum notandum est, neminem nasci aegrotum hoc morbo inveterato, sed eum demum acquirere: unde semper aliqua negligentia intercedit, quae vel maior, vel minor est, prout eum habitum male agendi vel sua sponte, vel a prava educatione contraxerit. Hic ergo, qui, pravis actionibus, licet aliquamdiu poenas legum civilium effugerit, adeo indulsit, ut eum habitum sibi comparaverit, quo numquam omittat, quod opinatae suae felicitati conducere sibi persuaserit, non ideo excusabitur, si tandem aliquando in poenas incidit legum civilium per negligentiam, quam in principio corrigere et poterat et debebat. Sic illis, quae furore uterino laborant, si imputatio esset computanda a tempore, quo ille morbus ad summum pervenit gradum, nihil omnino imputari posset. Verum [16], si quando est effectus necessarius actionis liberae praecedentis, veluti cogitationis libidinosae, etc. culpa, qua omissa sunt, quae huic morbo remedia adhiberi potuissent, merito imputatur^[25]. Notum est exemplum Messalinae, insatiabilis libidinis, de qua Juvenalis^[26] cecinit:

Adhuc ardens rigidae tentigine vulvae, et resupina iacens multorum absorbuis ictus, et lassata viris nondum satiata recessit.

Neque magis excusantur, qui immemores iurispraecepti: honeste vivendi; per continuatam vitae consuetudinem circumveniendi leges civiles, postremo aliquid contra has committunt: quamvis hi saepe anteactae vitae genus in testimonium probitatis suae, sive potius calliditatis ac nequitici vocare audeant. Qui igitur sua culpa se fecerunt servos morales, cum vitiis, quibus volentes se implicuerunt, deinceps se expedire nequeant, non ideo effugiunt imputationem: contra huius gradus computabitur ex gradu culpae, quam in casu dato adfuisse probari potest.

m.  Continuatio IV [XIII]

Poterit etiam obiici, aliquem bono animo errare posse, et sic contra leges facere, cum se rem bene genere putaret: quod, licet concedamus, tamen ex eo non sequitur, quod re vera bene agat, neque hic error ei imputari possit. Si solus animus actiones reddit vel bonas vel malas, iurisprudentia certe rite administrari non poterit. Nam cum homines de actionibus internis iudicare non valeant, tale principium necessario tendet ad summum societatis detrimentum [17]. Praeterea, qui putans se optime agere, contra legem facit, nonne hic habuit vires voluntatem legislatoris, et obligationem suam ad legi parendum perspiciendi? An igitur hic error plane excusari potest? Vel finge tibi societatem, in qua singuli bono animo contendunt, sibi licere, quidquid sibi fingunt conducere ad feliciter vivendum; sed interim leges civiles violant: prout diversae sunt hominum opiniones, hic errore suo hanc alius aliam legem violabit. Quid inde, nisi summa in societate confusio? Tale igitur principium nulli societati convenit. Hoc animo Ravaillac impune potuisset Henricum IV. Galliae regem interficere. Hunc animum prae se ferens Balthazar Gerards tamen gravissime peccavit, dum Welhelmo I. lethale vulnus inflixit. Mirum tamen in modum homines hunc animum, a communibus agendi regulis deflectentem, sollicite sibi retinent, rarissime hunc alicui indicantes, ne scrupulus eximatur^[27].

Idem dicendum, si agens habuerit propositum contra legem non [18] faciendi, re vera tamen eam violat: modo ipsius negligentia in culpa est, ut effectus actionis suae male computaverit: haec enim negligentia merito imputatur.

Quamvis notum sit illud Ciceronis^[28]: Non exitus rerum, sed consilia vindicari, tamen id dictum omnimo limitari debet, sive agatur de foro conscientiae, sive de foro criminali. Nam minor est malitiae gradus, cum consilii subiti hominem poenituerit, antequam rem meditatam peregerit: et leges civiles quoque inter consilium et exitum in poenis decernendis recte distinguunt. Sic. v. c. non eadem poena afficitur adulterium consummatum, qua inchoatum, sive attentatum. Videtur sic regula tradi in L. 3. ff. De his qui notantur infamia. Nempe ut non aliter consilium in re turpi eodem loco habeatur, quo exitus, nisi id nominatim lex praescribat, cuiusmodi leges exstant in titulo ff. ad L. Corneliam de sicariis. Videatur L. 14 d. T. Doctrinam d. L. 3. confirmat L. 16. § 8 ff. De poenis.

Quaeritur quousque conatus delicti imputari debeat. Non omnem conatum eodem modo, id est, aeque graviter imputari posse, varii eius gradus indicant, ex quibus gradus malitiae eruitur. Computantur autem hi gradus conatus ex actibus externis, delictum, quod quis perpetrare in animo habebat, comitantibus: habita ratione, quousque aliquis in delinquendo processerit, utrum in praeparatione delicti substiterit, an vero parum absuerit ab eo consummando. Sed reiicienda eorum est sententia, qui nudum animi propositum, solam delicti cogitationem, nullis actionibus externis manifestatam^[29] in foro criminali coërcendum esse contendunt. Plurimum prodesse potest, in conficiendo gradu conatus, quibus momentis quis destitis a perficiendo flagitio: longe enim minor est malitia, si ultro scelus [19] perficere noluit, quam si ideo illud non peregit, quia non poterat, vel ob aliam causam, vel ob eam, quod deprehensus fuerit.

n.    Continuatio V [XIV]

Potest imputationi impedimento esse error. Videamus igitur, quousque ab ignorantia natus, aliis noxius possit imputari. Est autem ignorantia vel vincilibis, vel invincibilis^[30]. Ignorancia invincibilis imputari non potest^[31]. Vincibilis vero ignorantia omnino est imputanda, quatenus ignorans obligabatur, hoc est, poterat, et debebat, illud, quod ignoravit, scire. Nam, qui ignorat, quod scire debet, in culpa versatur, quae cuique imputatur tanquam auctori. In quo genere distingui debet ignorantia facti ab ignorantia iuris^[32]. In utroque ignorantiae genere videndum utrum obligatio agendi, vel non agendi id, quod propter ignorantiam, aut egisti, aut non egisti, adfuerit, necne.

Si quis ignorat, sive factum est, sive ius, quod scire debebat, omnino haec et ignorantia est imputanda. Et quidem quod ad factum attinet, ex circumstantibus singula facta semper comitantibus, potest diiudicari, quid sit illud, quod imputari debeat. Quod ad ius, hoc est, regulas in societate agendi, ad quas exsequendas aliquis perfecte tenetur, attinet, prudenter statuitur, hoc cuivis non licere impune ignorare, ne tota iurisdispositio reddatur lubrica^[33]. Unde iuris error [20] consideratur plerumque tanquam voluntarius^[34]. Nam ubi quis potest perspicere obligationem legibus parendi, et contra hanc tamen agit, merito praestat effectus huius actionis, sive sit opposita legibus civilibus, quibus tenebatur nocens, sive naturalibus, quarum sanctionem, suamque iis parendi obligationem tenetur perspicere.

Verbo videamus de errore in persona, qui in delictis nullam excusationem parit, cum idem sit dolus, id est, quisquis sit ille, qui facto prohibito laeditur, laedens habuit consilium leges violandi, ergo ob hoc consilium sine respectu personae, quam laesit, et quam lex laedi prohibuit, punitur, nisi quod interdum ob casum concurrentem in errorem, quo factum est, ut delictum admitteretur, v. c. adulterium committere velles, sed incestum nolles, aliquando gravior fiat creatus.

In contractibus propositum malum error in persona non mutat: nam utrum decipere volucris Caium, et Seium deceperis, dolus v. c. rescindit venditionem.

o.    Continuatio VI [XV]

Verum dicet quis, si error repetendus est ab animo, dudum dubio et haesitante, qui tandem, cum diu anceps fuerit, ob momenta, utrimque occurrentia, tandem aliquando, ut rem expediret et aliquid certi statueret, id elegerit, quod electurus non erat, si eventum consilii fui praevidisset; an habet, quod sibi imputet? Omnino. Si enim adest momentum, quod non vidit, praeponderans, cum videre posset is, qui inter duo proposita male elegit, huius momenti ignorantia ipsi imputari potest, adeoque non vacat culpa, quod consilium rationi et legibus adversum, ceperit.

Quoties autem non potueris perspicere obligationem agendi, nihil agendum est: si vero secundum regulas probabilitatis et momenta praeponderantia egisti, et nihilominus res male cadat, nihil tibi imputari [21] potest, quoniam actio ex eventu numquam aestimanda est. Qui. v. c. in praesens vitae periculum adducitur per iniustum invasorem, saepe ob momenta gravia vitae conservandae, et ab altera parte leges civiles non transgrediendi pro celeritate temporis, quo consilium est capiendum in eam partem inclinatur, quae ipsum ad vitae suae tuendae studium adducit. Hinc potest accidere, ut moderamen inculpatae tutelae in eiusmodi casu excedatur. Hoc vero exceditur, dum aggressor interficitur, quamquam vitam suam, is qui invaditur, sine ulteriori periculo aliter servare poterat. Et qui hoc consulto excedit propter solam iracundiam et vindictam iniustae aggressionis, vix dolo videtur immunis: cum non tam iniusta aggressio, quam cum ea coniunctum vitae periculum illi ius det violenta defensione utendi, quando alio modo averti periculum non potest. Culpa illud excedit, qui viam evadendi non vidit, et sic invasorem occidit, ubi absque hac caede vitam poterat servare. Ceterum merito inquirunt in similibus casibus iudices in actus antecedentes, ex quibus forsan gradus culpae computari potest, saepe quoque ex circumstantibus^[35]. Similiter idem statuendum de eo, qui iusto dolore accensus caedem admisit: v. c. adulter uxorem suam necavit, cum per leges eam occidere non posset, ordinaria poena videtur absolvendus homicidii: cum difficile sit iustum dolorem temperare^[36].

p.    Continuatio VII [XVI]

Libertatem plane omnem prosternit coactus, adeoque imputationem tollit; scilicet ille, qui omnes resistendi vires adimit^[37]: [22] quoniam non magis huic aetio potest imputari, quam v. c. caedes ferro, quo caedes peracta est. Cum talis coactus tollis omnem libertatem, ubi ille minor erit, hanc quoque aliqua supererit: quo minor itaque erit coactus, eo maior est libertas: ex qua de gradu imputationis constabit.

Metus vero, qui ea coacto oritur, varios gradus recipit, Gradui itaque merus incussi respondet gradus amissae in eo, quod cirra illum metum electorus non eras, eligendo libertatis, unde iterum deducimus gradum imputationis, sive malum, quod is, qui vim metumque passus est, sibi illatum dolet. In quavis specie aecurate debent inquiri etiam circumstantia, quae actum, ex quo metus capitur, comitantur: unde generaliter hac de re definiri nihil potest, sed ex facto, sive ex conditione casus cuiusque determinati iudicium ferendum est.

Aetio inviti differe ab actione eius, qui coactus est ad agendum. Huius actio minus, illa plus habet libertatis: sed utraque, quamvis diverso gradu, imputari potest. Nam, qui quid invitus facit, malum putavit, egisse, quod egit, sed minus, quam si id non egisset. Igitur si in hoc faciendo iudicio officium suum violavit, factum ipsi tanquam iniustum, aut minus honestum recte imputatur. Ne quidem servi apud Romanos, qui dominis parebant, sine exceptione omni ob hanc obedientiam rectu vacabant^[38].

q.    Continuatio VIII [XVII]

Vidimus supra § V. sufficere actionem semel fuisse in potestate agentis, et eodem tempore obligationem adfuisse. Hinc deducimus [23]: impedimentum libere agendi ab eius, qui male agit, dolo vel culpa profectum, non tollere imputationem. Egregium huius rei exemplum desumi potest ab ebrietate, quod paucis videamus.

Ebrietatem in diversis hominibus diversos edere effectus, quotidiana experientia unumquemque docet. Hi effectus ebrietatis proprie imputantur ei, cuius vi aut dolo factum est, ut ebrietas contraherentur, licet hoc non obstet, quo minus et ipsi ebrio imputentur actiones malae, quas admittit^[39], quamdiu nondum amisit usum rationis, adeoque nec libertatis: sed cogitandi vires adhuc ei supersunt: et quidem pro eadem ratione, qua adhuc eo, quo egit, momento temporis, libertatis compotem fuisse probari potest. Scilicet duos ebrietatis gradus distinguimus summam et modicam.

Summam accipimus, qua omnis prorsus libertas est prostrata, ita ut homo sui ipsius sibi non sit conscius, sed mente plane abalienata agat.

Modicam vero, in qua libertas illa superest ebrio, ut eius, quam coepit, actionis momenta ponderare possit, adeoque ut ratione non penitus destitutus sit.

Utraque vel voluntarie, vel coacte contrahitur, ad quod etiam attendamus, necesse est.

Ebrietas modica voluntarie contracta libertatem non tollit: et universe is, qui studiose ebrietatem quaesivit, non videtur excusandus, quia ipsum propositum actionem, quae fuit effectus crapulae, reddit pravam, cuius effectus praevidere debuisset, et his praevisis ab ea sibi cavere. Neque etiam, si coactus est, ut nimio potu uteretur, si re vera mente non esset abalienata, qui, cum contra officium suum aliquid ageret, imputationis forum non plane effugit, quamvis [24] et eum, qui coegit, tanquam socium, et causam moralem primariam recte dicamus imputationis fieri participem.

At si quis studiose ita se inebriavit, ut prorsus nescius, quid agat, delinquit, non tam imputatur actio, quam quidem dolus antecedens, ob quem libere se ad ebrietatem contulit, quare de hoc delicto recte tenetur, praesertim si eo animo ebrietatem quaesivit^[40]. Aliud forsan dicendum esset, si quidem studiose se reddidit ebrium, verum nullo delinquendi proposito: quo casu aliquid humanae fragilitati condonandum videtur^[41]. Quamvis reus neutiquam plene absolvendus sit.

De contractibus tamen non idem dicendum, cum hominis, qui maxime est ebrius, consensus nullus sit, ac proinde qui ex tali contractu agere vellet, dolo petere videretur^[42]. Quod est tum verum est, cum contractus sit initus ab ebrio, qui aliorum coactu in eum statum est deductus. Sed in delictis hic aliqua differentia videtur debere habere locum. Et quidem inspiciendum, utrum talis ebrius omnia tentaverit, ut ebrietatem fugeret, sed vi coactus cedere debuerit: utrum praeterea huius ebrietatis alteri obstrusae auctores ebrium incitaverint et compulerint ad delictum consummandum: v. c. ipsius iracundiam instimulando: tunc certe in hos malitiosos impulsores facinoris imputatio redundat: sed non vacabit omni reatu is, qui factum peregit, prouti v. c. minus restitit coactui, vel aliis adiumentis, se ab importunis impulsoribus liberandi, uti neglexerit. Si v. c. in eo statu ebrius aliquem interfecerit [25], talis casus decisio a circumstantibus, actibusque praeteritis multum pendet, ac saepe v. c. odium antecedens in imputationem venit, quod inter delinquentem, et cum, qui invasus est, intercessit^[43].

r.     Continuatio IX [XVIII]

Plura de impedimentis his libertatis dici possent, verum omnia pervestigare nostri instituti ratio non patitur: itaque, quanta fieri potest brevitate, de uno alterove aliquid tantum subiiciemus. Solet saepenumero quaeri, quousque somnium imputari possit, quia inveniuntur homines, qui etiam in somniis delinquunt. Cum anima somnians non versetur in distincta idearum repraesentatione: at confuse omnia contempletur, et per fictionem imagines diversas diverso tempore perceptas celeriter coniungat, adeoque momenta agendi ponderare non valeat, neque libere agere, proprie somnium homini imputari nequit. Verum ideo non omnis imputatio in eo casu cessat: quia antecedens libertas, qua homo rebus malis cogitandis adeo se dedidit, ut anima in somniis esa exsequi valuerit, omnimo imputari debet; et quidem secundum culpam, quae praecessit: plane uti in foro interno imputari possunt actus libidinosi^[44] in somnio ortum trahentes ex cogitationibus et factis antecedentibus, libidinem irritantibus. Exemplum huius rei sunt noctambuli, qui dicuntur: hi homines, quamvis eo tempore, quo hoc vitio laborant, nullius sibi rei conscii sunt, tamen, si sciunt se tali morbo laborare, neque curant, [26] ut sint extra nocendi statum, culpa non vacant, quae illis imputatur. Verumtamen prudenter hac in re est procedendum: neque summo supplicio aliquis afficiendus est, propterea quod se caedem fecisse somniaverit, qualem speciem ex Plutarcho nobis refert Montesquieu^[45]. Leges enim in puniendo actiones externas egredi, non oportet.

s.    Continuatio X [XIX]

Denique omnem libertatem, adeoque et imputationem tollit furor^[46]. Quae enim in eo culpa est, cum suae mentis non sit? Sed si tamen isti furori superveniunt dilucida intervalla longiora, in quibus rationis usus redit, ac libertas vim suam recuperat, imputatio rursus locum habet, si ad sanam mentem reversi non curent, ut, cum senciunt paroxismum furoris, ab aliis hominibus poni possint extra statum nocendi.

Plus satis de impedimentis imputationis egimus: pergamus considerando, quid iurisconsulto porro observandum sit circa doctrinam de imputatione.

t.      Speciatim agitur de imputatione, quam vocant efficacem. [XX]

Exposita imputationis notione et divisione superest, ut agamus de ea imputatione efficiente, quae circa actiones alienas praecipue versatur. Efficientem dicimus imputationem eam, quae non in nuda facti boni malique contemplatione ac distinctione subsistit, sed eo progreditur, ut is, qui actum imputationis absolvit, effectus quosdam [27] bonos malosve actioni alienae, quam diiudicavit, adiungat, vel auctorem actionis condemnando ad aliquid patiendum, faciendum, praestandum, vel cum absolvendo, aut remuneratione afficiendo.

Imputationem actionis alienae dicimus imputationem facti alieni ei factam, qui illius facti causa non fuit proxima, et sic prima fronte eiusdem facti auctor non fuisse videtur.

u.    De imputatione actionum alienarum, quae sit in foro, distincte exponitur, et ad tres modos possibiles ea revocatur, et quo usque particeps quisque fiat actionis alienae, quam habuit ratam, inquiritur. [XXI]

Vidimus supra §. VII actiones alienas proprie imputari non posse, nisi quando aliquis concurrat, quia ille concursus non est amplius actio aliena. Variis autem modis plures ita ad actionem concurrere posse, ut haec omnibus imputari possit, licet alteri magis, quam alteri, manifestum est ei, qui vel minimum attenderit ad quotidianam vitam. Quam saepe enim homines consilio, suasu, impulsione, et. aliorum faciunt, quod suo Marte numquam fecissent. Complures huiusmodi modos recenset Psetel^[47].

Videamus aliquid de dante consilium. Recte quaerit Cicero^[48]:

Quid debet, qui consilium dat, praestare praeter bonam fidem?

Nam, si rem inspicimus, nudum consilium non malitiose, sed bona fide datum nullo modo adimit libertatem agentis, cui consilium datur, qui itaque momenta agendi et non agendi aeque tenetur ponderare et potest, ac si nullum consilium accepisset: nihil aliud efficiente consilio, nisi ut is, qui illud accipit, acquirat facultatem momenta agendi vel non agendi cum consilio comparandi, et dein iudicium, utrum cum obligatione sua consentiat, an pugnet consilium, libere instituat. Est igitur quodammodo beneficium, quod utrum accipere velit, est penes ipsum, cui illud confertur: absurdum itaque foret, eum propterea quod beneficium conferat, teneri de actione, quam impedire non est in sua [28] potestate^[49]. Ex dictis patet, oportere a tali consilio abesse omnera dolum, et fraudem, qua libertas auctoris indirecte diminuitur, neque tunc dici potest plena libertate consensisse in factum aliquod pravum, ad quod dolo inductus est. Hinc illa consilia, legibus non sunt impunita, quae ab illis hominibus sunt data, qui non contenti, se malos esse, praeterea id agunt, ut reliquos corrumpant; hinc eos suadendo iuvisse sceleris est instar^[50].

Sic quoque non immerito effectus pravae educationis imputantur illis educatoribus, qui in re summi momenti negligenter versati causa moralis facti sunt multarum actionum malarum, quas iuvenes bene educati non essent admissuri. Possent hac de re infinita dici, si omnes modos, quibus aliquis ad alius actiones concurrit, vellem enumerare: sed videamus quomodo in computatione gradus imputationis gerere nos debeamus.

v.    Continuatio (I) [XXII].

Negant Barbeyracius^[51], et Burlamaquius^[52], gradum malitiae, quacum in alterius actiones concurrimus, recte indicare, quisnam sit gradus imputationis; sed ex concursu hunc esse deducendum affirmant. Neque obscura est huius rei ratio, dum attendimus ad ea, quae iam disputata sunt. Non enim animus malignus per se facit, ut quis concurrat, si nulla alia actio externa eum [29] animum comitatur, aut modus, quo v. c. momenta agendi efficacia suggerit, quibus recte dicitur concurrere, ita ut merito adquirat nomen auctoris, quem demum de actione teneri supra observavimus. Absurdum enim foret dicere, solum animum malignum, sine consilio, sine impulsu, vel ullo alio actu externo, efficere, ut aliquis concurrat. V. c. ponamus Caium audire. Seium in eo esse, ut caedem perpetret, sed simul ponimus Caium illam avertere nullo modo posse: interim tamen in sinu vehementer gaudere, ac sperare, nihil Seium a consilio avocaturum: nisi sallor, habemus hic animum Caii satis malignum, sed an ideo dici potest concurrere in caedem iam peractam, sed quam posuimus nullo modo eum potuisse impedire. Et hoc verum est, licet aliquis animus, vel propositum agentis requiratur: v. c. pone Caium petere a Seio gladium, quem forsan manu tenet, v. c. pone Caium petere a Seio gladium, quem forsan manu tenet, et nihil non indicare Caium bono esse animo: si Caius accepto gladio statim ipse se interimit, putasne, aliquid Seio esse imputandum, nihil minus exspectanti?

w.   Continuatio (II) [XXIII].

Porro distinguunt tres modos, quibus aliquis dicitur concurrere ad actionem alterius, Pufendorfius^[53], Barbeyracius^[54], et Burlamaquius^[55]: et facile patet, plures dari non posse, ut et hos tres esse possibiles. Nam certe

vel I. agens immediate est causa principalis, alter minus principalis:

vel II. Uterque aequali influxu concurrit:

vel III. Causa moralis est principalis, et, qui immediate agit, minus principalis^[56]. [30]

Et hos quidem modos solos esse genuinos, ratio cuique suggerit, qui rem attente expenderit. Neque habet haec distinctio multum perplexitatis, quamvis hoc non obstet, quo minus in applicatione ad factum quaedam perplexitas oriatur: praesertim si non accurate definiveris unumquemque modum, tum enim confusio facile locum habere potest tribuendo huic, quod alteri tribui debuerat^[57].

Ex dictis sequitur, neminem ex postfacto concurrere posse ad actionem alterius, utrum enim Seius actionem Caii probaverit, an reprobaverit, ex eo factum infectum non reddetur. Verumtamen effectus actionis, qui cessare potuissent, si alter operam in illis tolendis posuisset, vel nisi ad eos effectus continuandos factis suis aliquantum contulisset, hac in re aliquis simul considerari potest concurrere ad facti alieni successum prosperum, et hic ipsi quodammodo imputari potest. V. c. aliquis praeteriens videt ignem domui subiectum ab incendiario, qui iam aufugit: nisi illud indicet, certissime concurrit, sive sit auctor effectuum malorum late grassantium, quos secundum naturae legem debuerat prohibere, dum domus flammis nondum erat consumta: licet non tam tacita ratihabitio, quam influxus per non factum cum incendii consummati auctorem quodammodo reddat. [31]

4.    Pars posterior exhibens applicationem doctrinae expositae ad delicta universitatis.

a.    Notio aperitur universitatis [XXIV].

Hactenus egimus de imputatione: ut ordini, quem initio nobis praescripsimus, inserviamus, progredimur ad applicanda principia exposita ad delicta universitatis. Prius tamen de iure et obligatione tum singulorum membrorum, tum ipsius universitatis dixisse, quam de delictis universitatis explicemus, non erit incongruum.

Augustinus^[58] referente Grotio^[59]: ubi universi, inquit, ibi et singuli. Universi non possunt nisi ex singulis quibusque constare: nam singulis quique congregati, vel in summam reputati, faciunt universos. Et sane generaliore significatu universitas non est, nisi hominum societas ad eundem finem cooperantium, quoniam sine eo nulla societas cogitari potest: cum tamen de universitate sensu proprio dicere constituerimus, huius notionem curatius nos inspicere oportet. Vereor enim, ne hac descriptione non satis distinguatur ab omni societate praeter universitatem, quod fieri debere, res ipsa indicat. Utique non omnis societas hominum ad finem cooperantium recte dicitur universitas, contra tamen omnem universitatem tanquam societatem merito consideramus. [32]

Sed idem verum est de collegio, corpore, et. sunt enim omnia quaedam universitates. Itaque videamus, qualis sit societas, quae in specie dicatur universitas, ac quo charactere ab omni alia societate, sive complexu hominum discernatur.

Si finem respicimus eorum, qui eiusmodi societatem ineunt, liquet eum esse perpetuum: et in eo convenit cum republica, civitate, etc. quas universitates recte dixeris, neque enim universitas est, quando nonnulli sibi invicem auxilium promittunt, cum fine mox consequendo solvenda. Sic etiam duo fabri lignarii universitatem constituerent in portanda trabe, quam neuter potest tollere, non tamen illam, quam nos intendimus. Ex fine igitur constat, utrum universitas dici possit societas, de qua quaestio est. Veluti cultus disciplinarum, artium liberalium, litterarum, poëseos, etc. est finis perpetuus, adeoque obiectum universitatis, cum ob hunc similemve finem societas perpetua iniri possit. Omnis igitur universitas est societas perpetua^[60]. Sed affirmari illud non potest de collegio, corpore, etc. quamvis saepissime diuturnae esse possint.

Continuantur autem universitates per surrogationem membrorum, cum ceteroquin necessario deberent exstingui, quod repugnaret perpetuitati: non enim, nisi casu exstingui possunt, si ob finem debent esse perpetuae; et modus datur, quo possunt esse perpetuae. Universitatem idcirco definimus esse societatem perpetuam novis membris in locum deficientium per surrogationem substitutis^[61]. [33]

b.    Aliorum de definienda universitate opiniones [XXV].

Subiiciamus breviter de aliorum opinione in definienda universitate, cuius definitionem apud multos frustra quaesiveris: Bodinus

Universitatem, ait, esse omnium familiarum, collegiorum et corporum eiusdem oppidi, iuriscommunione sociatam multitudinem^[62].

Eam distinguit a republica,

quod haec omnium civium ac oppidorum multitudinem imperii maiestate complexa tueatur.

Primum videtur laborare haec definitio fallacia, quam dicunt accidentis: quis enim negaverit talem universitatem dari posse? Verum an non datur universitas, in qua haec omnia non obtinent? Praeterea secundum Bodinum omnes familiae, etc. eiusdem oppidi non tantum possent, sed et deberent esse membra, antequam universitas dici posset, quod in omni universitate non est verum, at convenit, ut diximus, reipublicae, civitati, etc. has igitur notiones confudit, neutram vero accurate definivit: certe quidquid ad universitatem requirit, non est absolute necessarium. Quin addit paulo inferius requisitum^[63], nihil pertines ad universitatis essentiam: ibi enim vult, ut adsit auctoritas publica adeo, ut sine ea ius ac nomen amittat. Verum, quoniam in nullo libertas gratis ponitur per societatem coarctata, et illud consequeretur hoc admisso; omnis universitas naturaliter licita in societate civili iniri non prohibetur, dummodo iuri alterius legibusve publicis non obstet; adeoque fallit hoc requisitum^[64], quod in societate civili exemplo Romanorum^[65] prudenter admittitur.

Toto coelo distat Canzii definitio^[66]: collegium, inquit, sive universitas [34] est societas plurium inter se aequalis, sed civitati subiecta, terti finis caussa coalescens. Verum ex eo, quod collegium et universitatem non distinguat, manifesta nascitur confusio: nam, quamquam in uno tertio conveniunt: nimirum, quod et collegium et universitas sit societas; tamen non ideo in reliquis conveniunt: non enim necessario collegium perpetuum est, quod contra obtinet in universitate^[67].

c.    Conclusiones ex nostra definitione universitatis afferuntur [XXVI].

Deducamus quaedam ex definitione, quam universitatis notioni respondere putavimus: ac deinceps de iure singulorum membrorum disputemus. Diximus universitatem societatem perpetuam. Sic distinguitur ab omni alia societate, quocumque nomine veniat, quae perpetua non est. Deinde modum, quo continuari potest, diximus consistere in surrogatione membrorum. Cum enim societas requiratur perpetua, necesse est, ut in locum deficientium alli succedant. Iam nullus superest modus, nisi surrogatio, ita scilicet, ut nemo universitatem ingrediatur invitis membris, quae eam in praesenti constituunt: nam haec neminem laedit, quia consentienti nulla sit iniuria: et ab altera parte commodum universitatis optime amplificat, quia oportet eius membra scire, quis idoneus sit ad societatem colendam, et dignus, qui in numerum membrorum referatur.

Hinc quoque facilet colligitur, quomodo universitas proprie dicta, ab ea, quae reipublicae, vel civitatis nomine veniat, distinguatur: cum ad has quilibet, qui non prohibetur, accedat suo iure: quamvis et hae tanquam universitates, sive societates, in quibus membra continuantur, adeoque perpetuae, considerari queant. Ut reliquas differentias ex imperio summo, vel ex magistratibus oriundas taceam^[68], ne iustos speciminis Academici terminos consulto egredi videamur. [35]

d.    Continuatio [XXVII]

Colligimus ex dictis plura dari universitatis genera, quod ex fine, quem sibi membra proponunt, diiudicatur. Hic enim indicat, utrum sit instituta religionis causa, vel ad artes liberales excolendas, vel ad exercendam mercaturam, etc^[69]. Porro ex fine quoque manifestum est, nullam universitatem dari fortuitam, quamquam casus potest esse causa conditae universitatis: si enim admittas universitatem fortuitam, ratio societatis, sine qua nulla datur universitas, deficeret. Nec non ex fine universitatis bono vel malo novimus, utrum naturaliter licita sit, an illicita: quamvis hoc non obstet, quo minus actio mala in universitate bona perpetretur: possumus enim finem bonum per mala media assequi. Ceterum definitio ostendit, numero membrorum non mutari universitatis naturam, nam numerus per se rem non mutat, illum igitur definivisse non attinet, quod recte animadvertit Bodinus^[70]. Hinc non mutatur universitas, quamvis aliquot membra deficiant, sed subsistit eadem, et ius omnium etiam in unum recidere potest^[71], ac stare nomen universitatis, convenienter Romano [36] iuri^[72]. Neque hoc magis obiici potest perpetuitati universitatis, quam divortium perpetuitati matrimonii, si contingat, ut tandem aliquando universitas dissolvatur, vel et exstinguatur. Uti quoque eadem manet, cum in locum deficientum alia membra substituantur: haec enim membrorum mutatio iura universitati debita non tollit, et iura, quae pristinis membris propria sunt, ad universitatem non pertinent^[73].

e.    Ius singulorum universitatis membrorum exponitur [XXVIII].

Cum fine consensu nulla subsistat universitas, ex hoc explicandum, quid cuique membro iuris competat: nam illud ius, quod ex conventione in se invicem transtulerunt, habebunt secundum legem conventionis. Si igitur nihil de iure singulorum est definitum, singulis erit ius aequale, propterea quod nulla ratio, cur a naturali aequalitate recesserint, allegari possit: unde haec nascitur exceptio, ius toties etiam sine expresso consensu fore inaequale, quoties ipsa universitatis natura, ut illud inaequale sit, postulat. E. g. condatur universitas artium liberalium excolendarum causa, eligantur membra cuiusque artis; natura universitatis indicat, eos, qui semper picturam exercuerunt, non alio fine, licet nihil hac de re sit dictum, esse lectos, nisi ut et in praesenti eam exerceant, non vero ut statim ac membra facta sunt, ad reliquas artes, quarum forsan rudes, plus damni quam utilitatis sint universitati allatura, exercenda se accigant: et similiter, si inter haec membra adhuc tirones alicuius artis inveniantur, ut non sibi ius arrogent peragendi, quae in sua arte sunt difficillima^[74].

Ex aequalitate iurium singulorum deducimus, neque necessitudinem [37], sive vinculum sanguinis, neque aetatem aliquam hac in re mutationem producere. Hinc sequitur, ut non tantum aequalia, sed et distincta sint iura patris ac filii^[75]; nec non uti in iis, quae ad universitatem pertinent, gerendis, filius patriae potestati non subiectus sit, quia non pater, sed filius membrum exstitit, et quidem ea aetate, qua consentire potuit, ceteroquin nullo effectu electus esset. Hanc sententiam amplectitur quoque Bodinus^[76].

Neque etiam, qui plus commodi affert universitati, plus habebit iuris, nisi illud sibi expresse stipulatus fuerit: hinc quoque non minus iurishabebit, qui minus commodi affert, nisi ceteri sub hac conditione eum tanquam membrum acceperint.

Porro ex aequalitate iurium deducimus, maius ius, v. c. in suffragando, esse penes plures: nam certe non potest dici illud esse penes minores numero; adeoque dicendum est illud esse penes plures, cum aliter res universitatis exitum nullum invenirent^[77], quod fini membrorum et initiae universitatis quam maxime adversaretur. Est autem ille numerus maior, qui reliquum etiam uno suffragio vincit^[78]. [38]

Interiicit hoc loco quandam limitationem Bodinus^[79]: nempe per plura suffragia non posse aliquid concludi in fraudem iuris a tertio acquisiti. V. c. si aliquod ius, puta res quasdam universitatis expediendi, in tertium est collatum, hoc ei invito non potest adimi, quia ius alicui acquisitum ipsi invito sine iniuria non aufertur. Hoc igitur casu per plura suffragia nihil potest effici, sed necessario requiritur consensus eius, de cuius iure auferendo agitur^[80].

Ex dictis patet, neminem posse gaudere iure quodam prae ceteris, nisi illud evidenter probare queat: nam in dubio pro naturali aequalitate respondendum, cum sine ratione ab ea membra discessisse gratis non praesumantur.

Ceterum^[81] cuique membro integrum est sine dolo, ex universitate [39] discedere, modo non fiat ille discessus in damum iuris a reliquis membris acquisiti: quoniam in reliquis utitur suo iure, dum renunciat iuri suo, quod tanquam membrum habebat, sed reliquos socios nulla afficit iniuria.

f.      Continuatio [XXIX]

Verbo dictum sit, universitati tanquam universitati nullum ius competere praecipuum, nisi quod membra in eam transtulerunt, quia ipsa constitutio per se iura reliquorum, qui de ea non sunt universitate, nullo modo diminut. Dantur tamen casus, in quibus universitas hoc vel illo iure gaudet: potest enim privilegia ei concedere summus imperans. Hinc potest contingere, ut habeat iurisdictionem^[82] civilem, imo criminalem. Hoc tantum nobis volumus, quod, quidquid iuris sibi arroget universitas, illud sibi iure legeve deberi demonstrare teneatur.

g.    Ius singulis insciis aut dissentientibus, factis universitatis acquisitum, traditur. [XXX]

Quoniam satis videmur egisse de iure singulorum universitatis membrorum, iam non erit incongruum disputasse, quodnam ius singulis insciis aut dissentientibus factis universitatis adquiratur. Quem in finem duo sunt indaganda: nempe quid proprie sub nomine facti universitatis intelligatur: deinde quid iuris ipsa universitatis natura, in quam consenserunt, patiatur singula membra consequi. Quamquam enim universitas est societas, ad quam singula membra pertinent, et societas personae vice fungitur, tamen, quoniam nemo, qui suae est potestatis ex facto alieno invitus ius acquirit, et factum universitatis primo intuitu quantum ad inscios ad dissentientes alienum videri posset, simul videri posset absonum, inscios ac dissentientes eo facto ius acquirere. Sed ideo animadvertendum, factum universitatis [40] non esse factum plane alienum, ne insciis quidem ac dissentientibus, qui eiusdem se membra esse profitentur: verum considerati tale factum ac si a singulis perpetratum esset, quatenus in illud concursus ex consensu in universitatem explicari potest et debet. Factum igitur universitatis est non tantum illud, quod ab universis admittitur, sed et quod a nonnullis, imo ab uno perpetratur, modo ius habeat legitime acquisitum illud perpetrandi. V. c. quod facto ius acquirit syndicus, vel actor universitatis, illud ius consequuntur et reliqua membra: cum, quidquid tanquam syndicus agit, non tanquam factum privatum, sed universitatis considerari debeat, adeoque tanquam tale factum, per quod ius legitime acquirunt absentes inscii, et praesentes, qui dissentiunt: ratio est, quia hic posterior dissensus non valet rescindere priorem consensum, cum membra exstiterunt, per quem consensum ius ceteris iam acquisitum est. Minus valebit nuda inscitia. Tantum requiritur, ut tale factum iure gestum sit, ulterius enim primarius consensus non potest extendi. Sic iure gestum esse dici non potest illud, quod in universitate, quae rectores constituit ad res expediendas, a quibuslibet geritur, cum a rectoribus geri debuisset: ex hoc itaque facto nullum ius acquirunt neque inscii, neque inviti, et ne ipsum quidem illud factum universitatis factum dici potest.

h.    Continuatio [XXXI]

Ad genus universitatis ideo debet attendi, quia ex eo scimus, utrum factum sit illius universitatis, in quam inscii ac dissentientes consenserunt. Nam, licet finis universitatis sine mediis obtineri non possit, tamen in illa subsidia tantum consenserunt inscii atque inviti, quae ad finem propositum ducunt. Sic. v. c. in universitate medicorum, medicinae solius causa inita, membra plura consentiunt ad aliquid efficiendum, quod cum medicina ne vel minimam habeat affinitatem: certum est, nihil iuris acquirere inscios et invitos, quia noluerunt illud acquirere, neque in hoc negotium consensisse dici possunt, cum membra esse coeperunt, quia non voluerunt se obligare [41], nisi ad ea, quae medicinam spectarent: eiusmodi autem factum, tanquam factum universitatis, medicinae causa institutae considerari nulllo modo posset. Non tamen ex effectu diiudicandum illud est, cum patet, factum non conducere; satis est, si fini universitatis non plane contrarium, vel ab ea plane alienum ab illis gestum est, quibus gerendi potestas facta fuit a reliquis. Cum igitur neque ignorantia, neque dissensus efficiat, ut aliquis desinat esse membrum, concludimus, singula universitatis membra inscia licet ac dissentientia ex facto universitatis vere sic dicto, ius legitime consequi eatenus, quatenus ex primo in universitatem consensu consensus in factum, de quo quaeritur, explicari ac peti potest.

i.      Num universitas ius acquirat ex facto singulorum? [XXXII]

De facto singulorum solummodo notamus, quod ex eo universitas ius nullum acquirat: non enim dici illud potest esse factum universitatis, nisi quatenus ex lege aliquis illud admisit, at tum non amplius considerari illud potest tanquam factum singulorum, quod v. c. rectores, vel syndicus admittunt auctoritate reliquorum muniti. Uti manifeste docent, quae huc usque disputavimus.

j.      Obligatio singulorum ex facto universitatis revocatur ad analysin. Si maior pars in obligationem universitatis contrahendam consenserit, quo usque singuli teneantur? inscii? Inviti? [XXXIII]

Exposito iure, quod singuli factis universitatis acquirunt, ordinis ratio postulat, ut obligationem eorundem ex facto universitatis contractam ad analysin revocemus. Similiter enim uti singuli socii facto universitatis ius acquirunt, etiam ex eodem obligationem contrahunt in iis rebus, ad quas per consensum dici possunt concurrisse: non vero in illis, in quas, utpote a fine universitatis toto coelo alienas, vel et eidem contrarias, numquam consenserunt, quoniam factum universitatis eatenus tantum consideratur perinde ac si a singulis esset perpetratum, quatenus illi, qui hanc obligationem immediate contrahunt, reliquos obligare potuerunt; non vero ulterius eos potuerunt obligare, quam hi se obligari voluerunt. Sic (ut de iure vidimus §. XXX) non obligantur quoque in illis, de quibus [42] tanquam universitatis membra cogitare non debuerunt, propterea quod a fine eius essent aliena.

Hinc, quoniam §. XXVIII vidimus, maius esse ius penes plures, exemplo potest esse obligatio a maiori parte contracta, modo contraxerint eam ita, ut ex consensu singulorum possit repeti: quapropter, si maior pars universitatem obligaverit, singuli tenentur in omnibus illis casibus, in quibus per dissensum suum liberare se non potuissent; adeoque et inscii et inviti: verum in tantum duntaxat, in quantum se obligarunt, scilicet pro portione sua virili, non enim ulterius se praesumuntur obligasse propter aequalitatem iuris adeoque et obligationis singulorum membroruim

k.    Num quod universitas debet, debeant quoque singuli? [XXXIV]

Verum aliqua adhibenda est distinctio, quae in oculos incurrit, simul atque attendamus, omnem obligationem esse vel civilem, vel criminalem. Quare primum videbimus de debito: nimirum utrum id, quod debet universitas, debeant quoque singuli. In quam quaestionem inquirit Bynkershoekius^[83], qui putat, a singulis non deberi, quod debet universitas, nisi pro portione sua, ac recte Ulpianum dixisse^[84]: si quid universitati debeatur, singulis non debetur, nec, quod debet universitas, singuli debent:additque multas res iudicatas secundam hanc sententiam, dum in ceteris perperam iudicatum ad responsum fuisse ostendit. Et certe si naturam debiti, quod universitas contrahere potest, inspiciamus, recte hac in re sensit amplissimus praeses: cum enim membrum unum non valide obliget totam universitatem, nisi hanc potestatem tanquam syndicus, vel actor acceperit, eodem quoque modo necesse est, ut universitas ab uno membro accipiat potestatem illud in solidum obligandi pro debito [43] universitatis. Igitur debitum, quod contrahit universitas, singuli socii pro parte sua expungere tenentur^[85]: Potest tamen contingere, ut ne tum quidem recte conveniantur: v. c. si rectores quidam universitatis contrahunt debitum, ad quod contrahendum, ne vel minimam habebant speciem iuris: quo casu se ipsos quidem obligant, non singulos, qui hoc ius in rectores non transtulerunt^[86]. Sic quoque singula membra, quod universitati debetur, non recte exigunt, nisi ius omnium in unum reciderit^[87].

l.      Notio delicti ab universitate admissi explicatur. [XXXV]

Nunc videamus, quid de obligatione singulorum ex delicto universitatis sit dicendum, quapropter prius notionem eiusmodi delicti explicare necesse erit. Cum nemo in societate delinquat, nisi qui admittat laesionem, quam delictorum numero computari illa voluerit, sequitur, non quoque delinquere universitatem, nisi quae eiusmodi laesionem admittat. Potest autem evenire, ut talem laesionem societati inferant, vel primo tota universitas, id est, omnia eius membra, vel secundo plura eius membra: vel denique tertio unum solum. Verum non aliter admittitur delictum universitatis, nisi quando non tantum qui membra sunt, sed quoque hi tanquam membra, id est, tanquam universitatem tunc temporis, cum delinquunt, referentia delictum perpetrant. Est igitur delictum universitatis delictum, quod aut unus, aut plures, aut cuncti, qui de ea universitate sunt, admittunt, cum universitatem referunt, sive res universitatis communes expediant. Numquam igitur delictum universitatis est delictum plurium, licet de aliqua universitati sunt, qui forte fortuna illud peragunt, verum seditio, vel tumultus: sic, ubi rectores [44] dantur in universitate, reliqua membra possunt quidem seditionem excitare, nunquam vero delictum admittere universitatis, nisi quando ipsi rectores ratihabendo effectus delicti, vel eius continuationem non impediant. Idem dicendum, si unus universitatem refert; puta syndicus, vel actor: hic tunc solus delictum universitatis perpetrat, dum delinquit in iis, in quibus eam refert, verum cum hoc discrimine, ut non obliget mandantes, nisi eum ad delinquendum constituerint, vel per ratihabitionem continuationem delicti non prohibuerint. Ex dictis sequitur consensum requiri, ut membrum fiat particeps delicti, ita ut inscii, et absentes non fiant participes, adeoque nec rei delicti. Singularis quippe est exceptio prodita in L. 5. C. De fabricensibus. Verum nudus dissensus non plane liberat, si quis potuerit impedire, quo minus ad effectum perduceretur, ac teneatur manifestare delictum futurum, quod aliter non potest prohiberi, ne eius fiat socius et particeps, quia obligatio erga societatem est prior se fortior obligatione erga universitatem: praeterquam quod ad delinquendum sive per se, sive per alios se obligare nec potuerit nec debuerit.

m.  Differentia delicti in tumultu et ab universitate admissi. [XXXVI]

Quoniam ex praecedentibus satis patet, aliud esse universitatem, aliud multitudinem, sponte haec nos quasi manuducunt ad differentiam delicti in tumultu admissi, et delicti universitatis. Nam hoc non perpetrari diximus, nisi a membris universitatis, et qua membris, non qua privatis: ergo etiam membra universitatis possunt delinquere in tumultu. V. c. cum seditio excitatur ab iis, quae membra sunt cuiusdam universitatis. Sic quoque ab aliis, quae membra sunt cuiusdam universitatis. Sic quoque ab aliis, qui nulli universitati sunt adscripti, potest tumultus fieri. Delictum in tumultu ergo toties sit, quoties unus vel plures, vel clam vel etiam aperte alios cives ad tumultum sollicitant, sive eos permoveant, sive non^[88]. [45]

De hoc genere flagitiorum agit Ulpianus in l. 15. § 2. ff. Quod vi aut clam.

n.    Nonnulla notantur, de modis veterum in puniendo hoc delicto. [XXXVII]

Apud veteres hoc delictum triplici modo punitum fuisse, testatur Hotman^[89]. Interdum autem supplicium sumtum fuit de universis: cuius rei exemplum est apud Livium^[90]: Rhegium quondam in praesidium missa legio, interfectis per scelus principibus civitatis, urbem opulentam per decem annos tenuit. Propter quod facinus tota legio, millia hominum quatuor, in foro Romano securi percussi sunt. Interdum pergit de solis auctoribus, ac principibus poenam exactam fuisse: et in auctores defectionis animadversum fuisse exemplum adfert de Soranis^[91]. Tertii modi exempla, secundum quem fortione ducta decimus, vel vicesimus, vel et centesimus quisque peribat, dum reliqui pari terrore ac damnatione afficiebantur, refert ex Polybio^[92] aliisque. Quid ex his colligemus? Sanc iura non adeo sunt vaga atque incerta, ut unum idemque delictum tam varie puniri possit aeque iuste. Ideoque indagemus rationes, quae egregium iureconsultum, ad ita scribendum impulerunt. Primae sententiae rationes ex iure Romano afferri posse ait: verum non perspicio, quo fundamento conclusionem ducat a delictis quibusdam privatis et pecuniariis ad nostrum casum, quo agitur de delicto atrociori, quale certe est seditio. Dicet forsan aliquis, sed eo magis procedet argumentum Hotmani, verum quam fallax sit ista conclusio, nemo non perspicit. Videamus de uno argumento, [46] quo utitur, nam omnia persequi longum foret. Primum est hoc. Quod a pluribus pro indiviso est commissum singulos in solidum obligat^[93]. Sed pace viri egregii negamus consequentiam ab interdicto restitutorio, quo occurritur eorum calliditati, qui in alieno solo vi aut clam aliquid moliuntur^[94], ad poenam criminalem delicti a multitudine commissi. Sed pergit dicendo: hanc poenam delictis impositam esse; quam in rem allegat L. 11. §.2. ff. Ad Aquiliam. Verum quis concedet conclusionem a persecutione damni ex lege Aquilia, qua damnum etiam levissima culpa datum, vindicatur, ad poenam criminalem, de qua hic quaerimus. Sed ultimo loco in partes suas vocat L. ult. ff Ad L. Cornel. De sicar. quod argumentum prima fronte maiorem speciem habere videtur. Ibi Paulus L. v. Sententiarum: si in rixa inquit, percussus homo perierit, ictus uniuscuiusque in hoc collectorum contemplari oportet. At notandum, secundum hanc legem non puniri, nisi fontes, quod in exemplis ab Hotmano allatis longe secus se habet, ibi certe ictus, vel concursus in delictum uniuscuiusque non attenditur: praeterquam quod, in dicta lege extraordinariam poenam infligi, Schultingius^[95] dicat.

Transeamus ad argumento, quo stabilire conatur modum animadvertendi secundum: est autem hoc eo fortius, quo magis consentit cum aequitate naturali, quam in puniendo praetermitti numquam oportet. Idque praesertim petitum est ex L. 22. C. De poenis: Sancimus, ibi esse poenam, ubi et noxia est. Propinquos, notos, familiares procul a calumnia submovemus, quos reos sceleris societas non facit. Nec enim adfinitas, vel amiticia nefarium crimen admittunt. Peccata igitur suos teneant auctores: nec ulterius progrediatur metus, quam reperiatur delictum. Hoc singulis quibusque iudicibus intimetur^[96].

Tertium genus puniendi ex iure Romano non probat, utitur tamen [47] argumento, quod ita soliti fuerint maiores in flagitium a multis militibus commissum animadvertere.

o.    Indagatur, quis modus sit sequendus, ut et in sententiam Hotmani inquiritur. [XXXVIII]

Iam inquirere nos oportet cum Hotmano, quisnam ex his tribus modis puniendi sit sequendus. Dicit distinguendum esse inter delictum in multitudine et ab universitate commissum, atque egregie reiicit sententiam eorum, qui putent per universitatem nihil intelligendum esse aliud, nisi homines in unum collectos, porro ea occasione eleganter explicat, quid sit universitas secundum ius Romanum^[97], tandem concludit triplici distinctione.

1. Peccatum esse dicit, aut a sola multitudine ac sua sponte.
2. Aut a magistratu solo.
3. Aut a multitudine et magistratu simul.

Ac primo casu iterum dicit distinctione opus esse: nimirum utrum a multis, an vero a paucis delictum perpetratum sit. Si pauci participes sunt, amplectitur regulam primo loco adductam: scilicet in solidum obligare, quod pauci perpetrarunt: quam sententiam, utpote iniustam reiecimus; dum leges Romanas, quas afferebat, non eo spectare affirmavimus, verum omnimo quasque ad materiam, de qua agunt, restringendas esse diximus. Sin ingens sit delinquentium numerus, tum poenas potius emolliendas esse, ut carnificina evitetur, atque eo casu praefert fortem, ut haec decidat, quis perire debeat. Verum quamdiu alia subsidia remanent, per quae certior via possit iniri sine eo, quod insons puniatur, sortem postponendam esse, nemo negaverit, modo consideret, nullum civem consensisse in iustiam poenarum, cum nihil delicti commisit. Interim non video, quomodo numerus iura tam vehementer mutaret.

Secundum genus puniendi tum locum habere dicit, cum a solis magistratibus, quae est secunda distinctio, delictum perpetratum est: nempe ut poena non excedat auctores delicti, sed ut fontes tantum plectantur. Quid reddit hoc genus animadvertendi minus idoneum, [48] cum ipsa multitudo, sive pauci, sive multi, sua sponte deliquerit?

Tertio ait, cum et magistratus et multitudo deliquerint, tunc ipsam universitatem esse plectendam, v. c. auferendo ei iura, privilegia, etc. imo interdum etiam civitatem deleri, quo casu mori dicebatur^[98].

p.    Continuatio [XXXIX]

Verum unusquisque videt, si tot distinctionibus nos immiscemus, quae totam rem ne quidem satis explicant, imo magis intricatam reddunt, neque sufficiunt omnibus casibus diiudicandis, aliam viam, si patet, omnino esse insistendam: quare, si quid nobis videatur, addere liceat; simplicissimam putamus viam, cum vel delictum multitudinis, vel universitatis admissum sit, sine distinctione inquirere in auctores facinoris: nam, quamvis recte Hotmanus, haec delicta maxime differre, asserat^[99], tamen haec differentia horum delictorum non facit, ut hactenus aliquod discrimen oriatur: verum quid discriminis ex hoc sequatur, infra indicabimus. Certum est, auctores detegi posse aut non posse: si possunt, de his supplicium sumatur, tanquam de illis, qui defectionis causae morales exsistunt; quo casu difficultas nulla superest, quia reliqui secuti sunt hos antecedentes, non ratione sua utentes, sed fidem habentes illis, qui falso persuaserunt, ipsis integrum esse hanc viam insitere: unde sequitur, quod in illis nulla sit malitia, sed error, qui idem error Reipublicae conducet, modo habeant antecessores bonos. Iam, si placet, nonne hoc genus puniendi fere eodem redit, ac si eventus respiciamus, et, si res male cedit, hoc multitudini imputemus. Obiicietur quidem, hunc errorem esse vincibilem: respondeo, hic error est vincibilis his, qui ratiocinari didicerunt, sed difficillime superari potest a multitudine, quae his remediis destituta confidit eis, qui satis mali ab abutendum simplicitate vulgi eundem inscium saepe intricant errori, unde deinceps expedire se non potest, dum putans bona fide secum agi, [49] ne dubitat quidem, quin, quod facit, suo iure se facere opinetur. Puniantur igitur hi, qui reliquos in errorem duxerunt, atque efficiatur, ut boni cives multitudinem exemplo suo doceant reipublicae prodesse: sic iidem cives, reipublicae proderunt, qui ceteroquin in magnum reipublicae detrimentum e medio tolluntur.

Verum potest accidere, ut auctores seditionis inveniri ac detegi non possint: quid tum statuendum? Certe hic casus est difficilior. Cum tamen non hic unicus sit, ubi humanae vires deficiunt, id statuendum est, quod minimum habet iniquitatis, ac videtur ad sortem tanquam ad ultimum refugium recurrendum, ut haec decidat, ubi melius remedium non datur: propterea quod respublica salva esse nequeat, si in delictum non animadvertatur^[100]: potest igitur hoc casu supplicium sumi de decimo quoque, vicesimo, centesimo, etc. habita ratione magnitudinis delicti, nec non ipsius, quae deliquit, multitudinis, humanum enim non est temere admittere carnificinam. Hoc igitur remedium non amplectimur, nisi ubi certius et melius non supersit^[101]. Elegans est species iuris Romani in L. 66 pr. ff. Soluto matrimonio dos quemadmodum petatur, in qua iurisconsultus respondet puniendam non esse uxorem dote, quae neque socia neque culpa fuit seditionis a marito excitatae, sed res dotales ei esse praestandas: de qua lege ut pote a nostro scopo non aliena, paulo fusius dicemus.

q.    Explicatur L 66. pr. ff. Soluto matrimonio dos quemadmodum petatur. [XL]

Verba Javoleni sunt:

In his rebus, quas praeter numeratam pecuniam doti vir habet, dolum malum et culpam cum praestare oportere [50], Servius ait, ea sententia, Publii Mucii est, nam is in Licinia Gracchi uxore statuit, quod res dotales in ea seditione, qua Gracchus occisus erat, perissent: ait, quia Gracchi culpa ea seditio facta esset, Liciniae praestari oportere.

Casus hic est: Titia dedit mihi in dotem res non in pecunia consistentes, quales sunt corpora: in eis dolum et culpam me praestare oportet: levem culpam intelligi demonstrat Noodt^[102], perinde atque in contractibus, ad utriusque utilitatem et dantis, et accipientis, pertinentibus. Addit iureconsultus exemplum in rebus dotalibus Liciniae, uxoris C. Gracchi^[103], in seditione deperditis, sed quae seditio culpa C. Gracchi erat facta, quamobrem has Liciniae praestari oportere Javolenus concludit ex sententia P. Mucii. Sed gravem hic scrupulum iniicit Bynkershoekius^[104], dum inquirit, a quo hae res praestari debeant, et quemadmodum id historiae conveniat. In antecessum observat amplissimus praeses, sententiam legis in verbis ultimis esse contortam: sed recte eam se habere, modo pro ait, quia legas: quia, ait. Ceteroquin abundare to/ ait: exemplum contortae huiusmodi sententiae affert ex L. 3. ff. Si pars hereditatis petatur. Et sane iureconsultos, quamvis perspicuitatis amantes, non semper naturali ordine verba collocare, sed aliquantulum artificioso, aut si mavis, perturbato, etiam testatur Majansius^[105]. Maxima difficultas oritur ex comparatione Plutarchi^[106], qui Liciniam dote [51] spoliatam fuisse refert, de qua poena in lege nostra altum silentium. Contra Javolenus auctoritate P. Mucii dotem Liciniae praestari debere respondet: et recte, nam seditio culpa C. Gracchi exorta Liciniae ipsius uxori imputari nullo pacto poterat, sed tamen nec Plutarcho fides denegari potest^[107].Videamus igitur, quomodo historicus et iureconsultus conciliari possint. Secundum huius sententiam merito quaeritur, quem has res praestare oporteat? Quoniam C. Gracchus illas non poterat praestare, nam occisus fuit in ipsa seditione, uti apparet ex nostra L. 66. et ex Cicerone^[108]: heredes conveniri non poterant, quia nulli exstabant, cum bona eius publicata sint^[109]. Certum est P. Mucium consultum fuisse, vel antequam bona C. Gracchi publicata essent, vel postea: utroque casu res dotales Liciniae, utpote nullius delicti consorti, praestari debebant: ac priori casu Heredes, posteriori vero aerarium tenebatur^[110]. Statuendum igitur est, P. Mucium, priusquam Licinia dote spoliata fuerit, consultum fuisse: adeoque antequam rea fuerit, si rea fuerit: nam coniicit quidem Bynkershoekius Liciniae crimini datum esse, quod forsan virum lugere voluerit: sed quisquis verba Plutarchi inspiciat, hoc ex iis colligi non posse videbit cum quadam veri specie: forsan dicendum, seditionem huic rei ansam dedisse, ac contra ius temporibus [52] turbulentis dotem Liciniae ademtam^[111]. Hoc certe firmum est, iurisconsultum secundum ea, quae in lege ipsa afferuntur integerrime de iure respondisse. Sunt, qui colligant ex hac L. 66. damnum societati datum ab uno socio culpa sua, ab eodem societati esse resarciendum^[112]: et e contrario damnum uni socio culpa universita is datum resarciri debere ei, qui illud passus est: uti factum esse constat ex re iudicata, quam affert Sande^[113].

r.     An poena universitatis delinquentis sit iusta? qualis sit? Quanta? [XLI]

Sequitur ex praecedentibus, nec non ex iis, quae iam in initio disputavimus partis prioris, universitatem, ubi deliquerit, iuste puniri. Verum cum finis poenarum non patiatur eam infligi, quae necessaria non est, si unquam, hic certe circumspecte est agendum: ut ibi poena sit, ubi noxia ext, eaque suos teneat auctores^[114]: sic recte senatus mandavit, ut in eos, qui cum Ti. Graccho consenserant, more maiorum animadverteretur; sed male illud decretum ad familiares C. Gracchi extensum est, quamvis ipse seditionis exortae causa exstiterat^[115]. Solet enim in hoc delicto evenire, ut plures quidem concurrant, sed non omnes eodem gradu: saepe unus et alter magis principaliter delicti auctores sunt, quo casu praestat [53] auctores puniri, quam totam universitatem exstingui, ex qua plurimum detrimenti in rempublicam redundare posset. Hinc caute in hoc delicto procedendum, ne poena minus necessaria irrogetur: ac determinandum qualis poena, et quanta infligi debeat: nam certe non expedit reipublicae tali poena affecisse subditos, ex qua maius malum in eam necessario redundet^[116].

Admodum durum est, imo iniustum id, quod Canzio placet^[117]: quum totam universitatem ob unius alteriusve delictum puniri posse ait: quia interpretando modo omnes in illud consenserunt. Quid sibi velit verbis obscuris interpretando modo, quibus bis utitur, deinceps explicat, verumtamen consensum hic ullum adesse praesumtum (expressum enim ex hypothesi abesse ponimus) omnimo negari debet: nemo enim ultro praesumitur malus, neque ex eo, quod membrum est, deduci potest, eum necessario debere praesumi consensisse in delictum, imo contrarium est praesumendum ideo, quod delictum non possit esse medium adipiscendi finem universitatis, in quem consequendum tantummodo consensit, dum universitatis membrum esse coepit. Nullus igitur est nexus in argumentando; unus ex centum, qui v. c. universitatem constituunt, deliquit, reliqui plane sunt insontes, quod ponimus, ergo omnes puniendi. Mitior sane est sententia Papae^[118], qui periculum animarum vitare volens, illos demum de collegio vel universitate, quos culpabiles esse constiterit, puniri voluit. Et Livius^[119] [54], in foedi exempli defectione sententiam leniorem vicisse refert, ut unde orta culpa esse, ibi poena consisteret: dum consilium erat Carthagine, utrum in auctores seditionis animadverteretur, an plurium supplicio vindicanda seditio esset. Imo in milites turbulentos idem praestare testis est Vegetius^[120]:

Numquam enim (inquit) ad contumaciam pari consensu multitudo prorumpit, sed incitantur a paucis, qui vitiorum, scelerumque impunitatem sperant peccare cum plurimis. Quod si fieri medicinam necessitas extrema persuaserit, rectius est more maiorum, in auctores criminum vindicari: ut ad omnes metus ad paucos poena perveniat. Laudabiliores tamen duces sunt, quorum exercitus ad modestiam labor et usus istituit, quam illi, quorum milites ad obedientiam, suppliciorum formido compellit.

Ex iis igitur quae disputavimus, diiudicari potest, quo usque delictum universitatis iuste puniri possit.

s.    Num haec poena nocere possit singulis delicti haud confortibus? [XLII]

Haec autem poena si quaeratur, utrum nocere possit singulis delicti haud confortibus: respondendum videtur dari eiusmodi casus. Memini me supra iam memorasse, saepe in poenam universitati iura sua adimi, imo totam universitatem exstingui: hanc poenam etiam ad insontes eius universitatis consortes pervenire dicendum est, dum universitas punitur^[121]: verum haec poena, quae in delicto multitudinis, utpote nullo iure praecipuo gaudentis, locum habere nequit, tanquam differentia in puniendo hoc delicto annotari debet; numquam adeo potest extendi, ut perveniat ad ea, quae singulorum insontium sunt propria, sed tantum ad ea, quae omnibus sunt communia: adeoque numquam ad poenam corporalem, vel pecuniariam ex [55] proprio patrimonio solvendam^[122]. Exemplum affert Canzius^[123]: quo ius quoddam civitati ademtum fuit, propterea quod nonnulli deliquissent: quod exemplum recte se habet, quamvis generalitati regulae, cui subiicitur, non respondeat, certissime restringendae, uti eam limitavit Grotius loco adducto. Sic itaque nocere potest poena aliorum eis, qui nullam pati deberent. Neque hoc magis iniustum videri potest, quam si quis casu damnum patiatur, aut potius eius culpa, qui solvendo non est: potuit quippe praevidere, dum universitatem ingrediebatur, etiam hac in re evenire, quae humana prudentia non potest avertere. Neque propter unum alterumve incommodum, quae rem quandam sequi possunt, statim commodorum, quae incommoda superant, oblitos, rem ipsam insuper habere vel contemnere nos oportet.

t.      Quo usque singuli ob eam causam plecti possint? [XLIII]

Quamvis autem nemo ob alterius delictum puniri possit, quia nemini actio plane aliena imputetur; uti vidimus in parte priori: tamen ob delictum universitatis singuli eo usque plecti possunt, quo usque se participes fecerunt facinoris, ad quod iisdem modis concurrere possunt, quibus particeps quisque fieri potest actionum alienarum: v. c. iubendo, consilium dando, laudando, etc. de quibus quoque diximus in parte priori^[124]. Iniuste igitur Alexander M. Callisthenem morte affici iussit, detecta conspiratione contra se facta, quum insons Callisthenes nullius culpae conscius, vel criminis esset socius^[125]. [56]

Sed et per negligentiam aliquis concurrere potest. Qui non vetat peccare, dum possit, iubet, ait Seneca^[126]. Hinc quandoque contingit, ut propter negligentiam aliquis delicti universitatis fiat consors, et sic puniatur. Quisque enim socius universitatis, cum non prohibet delictum, quod videt perpetratum iri, et ad quod impediendum, vel ad dissensum suum diserte significandum tenetur, eo ipso quasi in illud consentit, adeoque culpae cuiusdam se reum facit, propter quam puniri potest.

u.    Qualis esse debeat negligentia, quae imputetur universitatis rectoribus ob intermissam delicti impeditionem? [XLIV]

Negligentia consortes delicti quoque se faciunt rectores, cum quod prohibere debebant, delictum non prohibent: verum varii sunt negligentia gradus, hinc quaeri potest, quaenam negligentia demum rectoribus imputetur propter intermissam delicti impeditionem. Certe pro gradu negligentia sunt magis minusve culpandi, nec non pro atrocitate delicti, cuius existentiam non impediverunt: modo sciverint illud perpetratum iri, atque impeditionem eiusdem fuisse possibilem, nam ceteroquin nulla culpa ipsorum intervenit, neque quidquam iis imputari potest. Porro maiori diligentia, quam ceteri homines adhibere tantum tenentur in impediendo delicto universitatis, cum in ceteris communi omnium hominum iure utantur. Quoniam rectores, per id ipsum, quod sint rectores, tenentur pro virili avertere quaecumque finem universitatis impediunt, uti delicta, neque hoc facere dici possunt, cum negligentia ipsis imputari possit, dicendum videtur, negligentiam, quae in diligentes rerum administratores non cadit, imputari debere rectoribus, quae causa est, propter quam delictum non fuerit impeditum. At si nulla culpa est rectorum, iis delictum imputari nullo pacto poterit. Idem quoque de [57] magistratibus dici potest^[127]. Inquirit in hunc casum amplissimus Bynkershoek^[128], putatque secundum allegatum Grotii locum magistratum non teneri, nisi culpa sua in delictum concurrerit, vel certe illud non impediverit, cum potuerit. Idem Grotius hoc ulterius exponit ac probat^[129], dum inquirit in modos, quibus rectores communitatis aliorum in crimen veniant.

Idem quoque dici debet de effectibus delicti rectoribus propter ratihabitionem imputandis, quandoquidem ea effecerint, ut hi non cessaverint, ad quod praestandum erant obligati.

v.    Dubia removentur. [XLV]

Verum dicet quis, negligentia rectorum illis potius imputanda est, qui negligentes elegerunt, quia magis diligentes eligere atque rebus universitatis praeponere debebant: responderi tamen potest, constituisse illos rectores, non socios, adeoque ad ea peragenda et curanda, quae facere et curare diligentes rectores decet, igitur quidquid ad rectoris officium non pertinet, debent omittere; ab hoc munere aliena est negligentia, quae in diligentes rerum administratores non cadit, ad quam igitur rectores praesumuntur se obligasse.

Porro obiici potest: si ea debet esse diligentia rectorum, quis invenietur ad munus tam difficile obeundum? Nonne multo satius esset, ac conduceret universitatibus, atque adeo etiam reipublicae, cui et illae prosunt, rectores ad minorem culpam obligari, ut plures se accingant ad negotia universitatis expedienda et gerenda? Quod merito negatur, quoniam experientia contrarium evincit: cum homines a regendo sese deterreri non patiantur propter culpae praestationem, nihilominus parati reliquis regendo prodesse. [58]

w.   Sublatis, qui delictum admiserunt, membris, novis et solis, qui immunes, eius delicti fuerunt, superstitibus, an poena huc usque dilata possit infligi universitati. [XLVI]

Elegans quaestio adhuc tractari meretur: scilicet, utrum sublatis, qui delictum admiserunt, membris novis et solis, qui immunes eius delicti fuerunt, superstitibus, poena huc usque dilata possit infligi universitati.

Quoniam in superioribus iam statuimus, neminem posse puniri propter delictum, nisi delicti sit consors, itaque facile negando ad hanc quaestionem respondemus: verum difficultas in eo est, utrum hoc casu universitas tanquam univesritas possit puniri, id est, iuribus, privilegiis, iisque, quae omnibus sunt communia, privari propter solum antecedentium delictum, in quod nullatenus concurrerunt, neque ex postfacto per ratihabitionem socii esse coeperunt. Ut ad hanc quaestionem respondeamus, debemus ante oculos habere finem poenarum, qui si hoc casu sublatus sit, poena iniuste infligitur: interest enim societatis, poenam irrogari nullam, nisi necessariam: sic illa vulnera non sanaret, sed nova infligeret. In eo itaque tota vertitur controversia, utrum finis poenae sit sublatus. Cum emendatio delinquentium hic locum habere nequeat, superest, ut ille finis quaerendus sit in publica securitate, scilicet ne in posterum ab aliis hoc delictum amplius admittatur, cum spes impunitatis hoc modo ita cresceret, ut propterea non vererentur delictum universitatis admittere: nam ulterius argumentari non possent, nempe hoc modo, quia delictum universitatis hoc casu non punitur, ergo et alia quoque delicta impunita erunt: haec ratiocinatio aperte foret falsa. Itaque restat solum hoc argumentum, delictum universitatis propter impunitatis spem saepius perpetratum iri. Verum et haec ratiocinatio quo usque procedit? Quis delinquet ea spe, futurum, ut ante poenam sit exstinctus? Neque aliud argumentum superest ei, qui propterea delinquere vellet. Idcirco videtur dicendum, necessitatem poenae eo casu infligendae, cum nulli exstant delicti cuiusdam a membris iam exstinctis commissi consortes, sed eius plane immunes, sublatam esse, adeoque etiam ipsum ius puniendi. Igitur concludimus, non recte puniri universitatem, quando [59], qui delictum in ea perpetrarunt, non amplius exsistunt: quia notio poenae evanescit: cum semper, sive directe, sive indirecte damnum in membra redundaret. In hac sententia versatur Grotius^[130], cum dicit, quaedam dici de universitate non nisi derivatione a singulis: atque de hoc genere esse meritum poenae, adeoque exstinctis illis, quibus illud meritum debetur, ipsam quoque poenam exstingui debere.

x.    Dubia contra praescriptionem poenarum universitati infligendarum diluuntur. [XLVII]

Plura tamen contra praescriptionem poenarum universitati infligendarum dubia moventur. Et quidem primo universitatem, ut perpetua sit^[131], nova membra in locum deficientium surrogare, et tamen universitatem eandem manere^[132]: adeoque universitatem, quae deliquit, propter ea, quae supra disputavimus, debere puniri. Cui obiectioni respondemus adhibita distinctione Grotii^[133]: manere universitatem eandem in iuribus, privilegiis, ceterisque, quae ad universtatem per se pertinent: verum non posse non universitatem mutari in iis, quae personis ipsis inhaerent, unde fieri potest, ut docta universitas fiat indocta. Iam delicta ad posteriora, non vero ad priora pertinere, manifestum est, si consideremus, delicta ad universitatem per se nullo modo pertinere, e contrario ei repugnare.

Altera obiectio petitur a sera numinis vindicta. Sed rectissime Grotius^[134] respondet, argumentationem a Deo ad homines in hoc casu nullius esse momenti, propterea quod Deus omnium rerum nexum perspicere valeat, facultas vero praevidendi in hominibus ómnium [60] facultatum mentis sit minima. Hinc Deus non punit, nisi noxios, quod contra se habere posset in hominibus.

Multo minus tertio procedit argumentum: praemia quidem ob merita maiorum concedi: nam hoc egregie tollit Grotius^[135] his verbis:

Beneficii talis est natura, ut in quemvis conferri sine iniuria possit; poenae non item.

Neque etiam putandum, ex hac poenarum praescriptione detrimentum aliquod passuram esse securitatem publicam: quia locum non habet praescriptio, nisi sublato fine poenarum, adeoque irrogatio poenae securitatem publicam haud augeret, neque eius omissio hanc diminueret: praeterquam quod casus ipse raro imo rarissime contingat, ut poenae praescribatur, eo quod omnia omnino membra, quae ei se obnoxia reddiderunt, mortua sint.

y.    De gratia delicti universitati facta eiusque effectu. [XLVIII]

Ex eo, quod §. XLVI disputavimus: nempe cessante sine poenae, et ipsam poenam cessare ideo, quia eo casu non amplius sit necessaria; etiam sequitur si absque irrogatione poenae eius finem, propter quem ea foret infligenda, possimus consequi, licere gratiam facere delicti. Verum haec non magnopere convenire cum iis, forsan obiicietur, quae plus semel statuerim, cum de necessitate poenam infligendi egi. Facile tamen haec neutiquam sibi opposita esse ostendi possunt, modo casus diversi, quibus alterutra doctrina locum habet, distinguantur. Nam si poenam irrogamus, quia est necessaria, ubi necessitas tollitur, et poena tolli potest. Neque hi casus adeo sunt frequentes, ut inde damnum immineat. Reipublicae, sed contra potius eo minus ei nocent, quo certius est hos casus non evenire, sive poenam numquam tolli, nisi cum ex poena irrogata maius respublica detrimentum caperet. Sic praescriptio poenarum prodest, ut tandem aliquando litibus imponatur finis, reipublicae commodis plurimum contrariis. Gratia delinquentibus conceditur, si ob fonticas causas reipublicae interest, lege delinquentem solvere. Huius veniae origo rectissime repeti potest ab [61] imbecillitate humana, leges enim non ferri possunt in his, quae inopinato accidunt^[136]. Hinc optima lex aliquando fieret iniusta, nisi eo casu tam certum esset, principem posse gratiam facere, quam certum est, eundem ad publicam utilitatem amplificandam se obligasse. Non igitur necessitas poenae cum hac doctrina pugnat, quoniam illa ex eo, quod sine poena non possint delicta averti, et sic publica tranquillitas conservari, oritur^[137]. Egregie Grotius^[138]

Lex, inquit, capitalia crimina morte punienda esse, intelligenda est, nisi magna pars populi aut unus populo admodum et summopere necessarius peccaverit.

Hinc Paulus^[139] verissime ait:

in omnibus quidem, maxime tamen in iure aequitas spectanda est.

Sufficiat igitur indicasse, gratiam delicti delinquenti factam non tantum non obesse securitati publicae, sed e contrario prodesse. Et maxime quidem hoc evenire potest in delicto universitatis. Finge enim universitatem delictum perpetrantem, in quod constituat lex poenam abolendae eiusdem universitatis, si contingat, ut haec universitas quam plurium reipublicae profit, utque plura circumstantia delictum excusent, atque lex fuerit lata, cum illa universitas non magnum influxum in publicam utilitatem haberet: tunc certe praestat, ut princeps [62] respectu utilitatis publicae hanc poenam vel minuat, vel plane tollat: ne vulnus, quod per delictum reipublicae inflictum est, magis dilatetur, ac serius fanetur. Sic quoque, si omnes deberent perire, satius est, eos servare in gratiam reipublicae, quatenus non, nisi in magnum eius damnum tanta hominum caedes fieri possit. Unde si hoc casu poena de facinorosis deberet sumi, videndum foret, an non per sortem ei posset satisfieri, si auctores facinoris detegi nequeant^[140].

Effectus gratiae universitati factae, vel hic est, ut poena pro parte sublata delictum mitiori poena concreatur, vel, si tota tollitur, ut delictum quasi deleatur: et quidem ita ut universitas absolvatur crimine non tantum ab accusatione, ita ut de eodem crimine amplius accusari non possit, nisi v. c. falsis rationibus gratiam impetraverit: tunc cessante ratione, ob quam gratia concessa est, propter dolum rursus posset conveniri.

z.     Quaedam tractantur de seditione militum. Qua occasione explicantur. L. 28 §. 3. ff. De poenis, et L. 1. et 2. C. De seditiosis. [XLIX]

Supra §. XLI in fine ex Vegetio locum adduximus, unde patet, saepenumero praestare auctores seditionis militaris punire, quam singuos milites, et sic integras legiones interficere, sive insigni hominum strage rempublicam afficere, minus necessaria, et humanitatem longe excedente. Qua de re, propter affinitatem materiae, quaedam ultimo loco adiicere animus est.

Multa attulit exempla Hotmanus^[141]: unde quis forsan deduceret, gravissime hoc delictum ut plurimum fuisse punitum: si tamen historiam consulamus, contrarium saepissime obtinuisse apparebit. Ipse Hotmanus mitioris poenae exempla adduxit: et quae priori loco adduxit ad probandum, veteres de universis supplicium sumsisse interdum, quamvis res ipsa negari, non possit, tamen illa exempla, quae hanc in rem allegat, non omnia hoc testantur. Inter ea enim sunt, [63] vel ubi post multas preces exacta de sontibus poena, reliqui restituti sunt: vel ubi legio seditionem faciens tota dimissa fuit: quod certo quidem sensu durum est, sed cui bono retinetur legio seditionem faciens? Saepe fine ulla causa dimittitur. Certe milites proni ad seditionem excitandam parum prosunt imperatori, et, si hic morbus sanari nequit, plus detrimenti quam commodi reipublicae afferunt, unde propter magnum numerum consortium delicti praestat omnes dimittere, quam sontes puniendo in praesens periculum rempublicam adducere. Romanos non semper durissimam in seditiosos poenam statuisse, probant exempla, ut diximus, ab Hotmano secundo loco adducta, imo eosdem saepe dolo bono usos fuisse probavit Machiavellus^[142].

Si iura evolvamus, omnino dicendum est, non statim summa adversus seditiosos Romanis placuisse supplicia: in hos enim mitius actum fuisse manifeste docet L. 28. § 3. ff. De poenis. Ubi Callistratus^[143]:

solent quidam, inquit, qui vulgo se iuvenes^[144] appellant, in quibusdam civitatibus turbulentis^[145] se acclamationibus popularium accommodare: qui si amplius nihil admiserint, nec ante sint a Praeside admoniti: sustibus caesi dimittuntur, aut etiam spectaculis eis interdicitur: quod si ita correcti, in eisdem deprehendantur, exsilio puniendi sint; non numquam capite plectendi: scilicet cum saepius seditiose, et turbulente se gesserint, et aliquotiens adprehensi, tractati clementius, in eadem temeritate propositi perseveraverint.

Nam ex hac lege patet, illos, de quibus in hac lege agitur, non admonitos fustibus caedi, vel spectaculis eis interdici, secundo interantes delictum exsilio puniri, tertio idem facinus repetentes capite plecti: idque valde limitate effertur. Dicitur enim id fieri nonnumquam, cum saepius [64] seditiose se gesserint, et aliquotiens adprehensi tractati clementius in eadem temeritate perseverant^[146]. Auctores tamen seditionis, sive actores gravius puniri docet. L. 38. § 2. De poenis^[147]; et Paulus in Sent. L. V. T. XXII, § 1. Neque huic doctrinae obstat L. 1. C. De seditiosis, ubi gravissima mulcta imponitur iis, qui plebem defendere tentaverint, vel eam suscipere: nam hi diversi sunt ab auctoribus, sive actoribus, qui populum concitant: est autem illa L. 1. intelligenda de ducibus factionum, qui facilius inveniuntur, quia minus sustinent periculi, ubi semel plebs est concitata, adeoque tanquam primi auctores considerari nequeunt^[148]. Praetera etiam loquitur lex de iis, qui fortasse tentaverint, non vero, qui re vera duces se praestiterint. Ceterum illi, qui coacta multitudine magna vociferatione aliquid petunt a populo vel principe, nullum inde fructum percipere possunt, et poenis statutis tenentur^[149].

Neque etiam seditionem militarem Romani semper vi et vi armata sedarunt. Ob minorem seditionem miles gradu deiiciebatur: L. 3. §. 20 ff. De re militari: ob atrocem vero seditionem capite [65] plectebatur: L. 3. § 18. ff. Eod. tit.^[150].Exigit quidem securitas publica in delictis militaribus praesertim, ut coercitio sit rigida, et sic admittere possumus disciplinam militarem debere esse severam, non vero eo sensu, ut arbitremur, non oportere accurate inquiri in factum eiusque circumstantia; imo saepe et in qualitatem delicti, in quod, ubi tendit ad ipsam militiam subvertendam, non potest non severe animadverti, ne hi, qui ad publicam tranquillitatem conciliandam constituuntur, primi eam turbent. Verum exempla supra allata satis evincunt per mitiora remedia saepe plus praestari posse, quam per vim et arma: cum ingens hominum strages, interfectio totius legiones, semper reipublicae noceat, dum eam privat iis civibus, qui alio modo ad officium vocati, ei saepenumero prodessent: praeterquam quod humanitas semper postulet, ut praeter necessitatem nulla caedes in republica admittatur. Hinc, ut supra iam diximus, Romani saepe dolo bono prudenter eo in genere usi sunt, cuius rei exempla etiam dat Frontinus^[151]. Concludimus, propterea quod disciplina militaris vulgo dicatur debere esse severa, illud non ita esse intelligendum, ut ad seditionem militarem sedandam statim atrocissima remedia amplecti liceat: tantum enim abest, ut haec reipublicae prosint, ut e contrario saepissime praesentissimo illam exponant periculo. Neque etiam milites, eo quod sint milites, hoc est, singulari contractu ad summum disciplinae rogirem profitendum obligati; definunt esse homines: quapropter, ut homines illos labi posse oblivisci non oportet eso, quibus in eorum delicta animadvertendi mandata est cura.

 

^[2] In L. 15. C. De episcopis et clericis. Addatur Auth. Item nulla communitas, et Auth. Item quaecumque communitas. C. Eod. tit.

^[3] SUETONIUS in Augusto C. XXXII.

^[4] Conferatur clarissimus PESTEL in Fund. jurispr. Nat. § CCCV.

^[5] THOMASIUS in Fund. J. N. et G. L. 1. C. VII. § XX. XXI. XXIV. et in Instit. jurispr. Div. L. 1. C. 1 § LXVI seqq. notionem imputationis repetit a merito: at videtur simpliciori via illa detegi posse. Ne aliorum hac de re opiniones nos tenerent, secuti statim sumus clarissimum PESTEL, praeceptorem aestumatissimum, qui igitur, uti in utriusque imputationis definitione, ita etiam in tota hac materia perpetuo conferri debet in Fund. Jurispr. Nat. P. n. S. VII. De imputatione actionum moralium, quod semel indicasse sufficiat. Qui tamen aliorum de hac doctrina scripta inspicere voluerit, adeat PUFENDORFIUM in J. N. et G. L. 1. C. v. et de O. H. et C. L. 1. C. 1 § XVII. usque ad f. C. et ad utrumque opus BARBEYRACIUM in notis. Meretur quoque conferri BURLAMAQUI D. N. P. 1. Ch. III et P. Ii. Ch. IX. et X. Addatur HEINECCIUS in Elem. J. N. et G. § XCVI seqq. CANZIUS in Discipl. Moral. § XXXIX. Seqq. et in Append. § CLXXXII.

^[6] Confudit has notiones tam diversas PUFENDORFIUS LL. CC. Errorem non potuit perspicere TITIUS in notis subjectis, hac de re ibidem notatus a TREUERO: errorem indicavit quoque BARBEYRACIUS, et BURLAMAQUIUS D. N. P. II Ch. X § IV. qui viri rem exemplo illustrarunt.

^[7] L. 1 in pr. ff. De tutelae et rationibus distrahendis.

^[8] L. 41 ff. De admin. et peric. tut. et cur. Adeo ut fidejussores tutorum ex non facto, ex quo obligatio colligi poterat, ex silentio perinde teneantur, atque si jure legitimo stipulatio intervenisset L. 4. § ult. ff. De fidejuss. et nominat. Haec de re inspexisse non poenitebit eruditissimum Commentarium J. GOTHOFREDI ad L. 121. ff. De regulis iurispraesertim in fine.

^[9] L. 21 § 2. ff. De negotiis gestis. Addatur omnino L. 6. § ult. ff. Eod. tit. Ubi elegans species ejus, qui negotia administrat: si quaedam gessit, quaedam non; contemplatione tamen ejus alius ad haec non accessit.

^[10] Quod ad jus Romanum, videantur, L. 131. L. 185. L. 135. L. 182. et L. 188. §. 1. ff. De regulis juris: et J. GOTHOFREDUS in Commentario. Quocum consentit jus Canonicum in C. 6. C. 41. et. C. 66. X. De regulis iurisin 6.

^[11] Conferatur GROTIUS De Jure belli et pacis, L. II, C. XI. § VIII.

^[12] Refer huc ex jure Romano L. 186 ff. De regulis juris, et ad eam omnino conferendus J. GOTHOFREDUS in Commentario. Ceterum ad hanc et praecedentem §. addatur BURLAMAQUI D. N. P. II. Ch. XI. § II.

^[13] Huiusmedi casum publicae utilitatia continet L. ult. C. De pactis pignorum.

^[14] PUFENDORFIUS, De O. H. et C. L. 1. C. 1. §. XVIII.

^[15] BURLAMAQUI, D. N. P. II. Ch. XI. § I. n. 1.

^[16] Conferatur L. 1. C. De maleficis et mathematicis.

^[17] Egregium hujus rei exemplum exhibet L. 4. §. 1. ff. Ad L. Corn. de sicariis. quacum omnino conferenda est COLLATIO LL. MM. et RR. T. 1. §. XI. verba consultationis et rescripti, in d. L. 4 § 1. omissa, repraesentans, dignissima, quae hic loci inferam: Inter Clodium, optime Imperator, et Evaristum, cognovi, quod Clodius Lupi filius in convivio, dum sago jactatur, culpa Narii Evaristi ita male acceptus fuerit, ut post diem quintum moreretur, atque apparebat nullam inimicitiam cum Evaristo fuisse, nec cupiditatis culpam; coërcendum credidit, ut ceteri ejusdem aetatis juvenes emendarentur. Ideoque Mario Evaristo urbe, Italia, provincia Baeticae in quinquennium interdixit: decrevit, et impendi causa duo milia patri ejus persolveret Evaristus, quod manifesta ejus fuerat paupertas, vel res. Verba rescripti. Poenam Marii Evaristi recte Egn. Taurine moderatus es ad modum culpae: refert enim et in majoribus delictis consulto aliquid admittatur, an casu. Et sane in omnibus criminibus distinctio haec poenam aut justitiam provocare debet, aut temperamentum admittere. Punit tamen gravius hanc lasciviam D. CONSTANTINUS PORPHYROGENNETA in novella secundu constitutione in fine: qui, inquit, lascivia et impetu irae ratione carentis, non consulto et praemeditate, ac hujus habita deliberatione, arguentur occidisse, perpetuo praeter alia omnia subjicientur exsilio. Papa INNOCENTIUS varios gradus culpae et malitiae varie punit in C. 3. X. De clandestina desponsatione. Confer quoque C. 7. C. 8. C. 12 X. De homicidio voluntario et casuali.

^[18] Videatur L. 5. § 4. ff. Commodati.

^[19] Videatur ad hanc et seq. §. BURLAMAQUI. D. N. P. II. Ch. XI. § I. CICERO Tuscul. Quaest. L. IV. C. XXXVII.

^[20] In sermone priori de regimine mentis quod medicorum est.

^[21] Conferatur GROTIUS De Jure belli et pacis. L. II. C. XX. § XIX. et § XXXI. PUFENDORFIUS in J. N. et G. L. VIII. § XXI. SENECA De Ira L. II. C. XVII et Epist. XI.

^[22] Hinc recte CICERO De officiis L. 1 C. VIII. Leviora, inquit, sunt quae repentino aliquo accidunt, quam ea, quae meditata et praeparata inferuntur. Circa hanc rem, quaedam jus Romanum spectantia notatu digna refert NOODY Probabilium L. IV CC. VII. VIII. IX

^[23] Conferatur L. 11. § 2. ff. De poenis. Ubi MARCIANUS ait: Delinquitur aut proposito, aut impetu, aut casu. Addatur L. 38. § 8. ff. Ad L. Juliam de adulteriis. CARPHODIUS in praxi criminali, Quaest. VI.

^[24] Apud SENECAM in Hippolyto versu CCCCCLXXXIX, seqq.

^[25] Clarissumus GAUBIUS in sermone Academico priori De regimine mentis quod medicorum est pag. 91. seqq. Inter alia exempla, quae hic conferri metentur, refert: observatione certa in vicina quadam urbe compertum est, matronam ex graviditate in invincibilem adeo ad furandum inclinationem incidisse; ut, quamvis nullius rei penuria laboraret, continere se non posset, quin obvias quasque aliorum res, et vel escale argentum amicorum suorum, a quibus epulis excipiebatur, clam subduceret, etc.

^[26] Satyra VI. Versu CXXVIII. seqq.

^[27] Dantur, qui putent, bonum malumve ex solo animo aestimari debere. At vero generale illud enunciatum non potest sine exceptione admitti. Verum quidem est, ad omne bonum morale, ad quamvis virtutem, genuimo virtutis nomine dignam, requiri, ut inspiciamus animum agentis: sed ideo tamen per hunc solum actio bona non redditur. Omne bonum, qua tale, est per se bonum. Omne malum, qua tale, est per se malum. Eatenus animus sive adsit, sive absit, naturam rei non mutat. Sed cogitari possunt casus, in quibus factum aliquod, effectu inspecto exsistente extra eum, qui id factum peregit, apparet bonum, quod tamen respectu agentis est malum, quoniam animus ipsi deerat legibus naturalibus aut civilibus obediendi, aut quia pravo fortisan consilio id peregerat, ut per illud, tanquam per medium aliquid, quod sibi proposuerat, mali assequeretur. Sic quoque potest malum factum nonnunquam aliqua excusatione dignam videri, quia bono animo est commissum. Sed is bonus animus numquam potest malum ex actione mala semper nascens tollere. Animus potest quoque boni malique gradum intendere, ita ut et bene et male meriti gradum possis definire, et, quid in posterum de tali homine, qui tale factum peregit, sit sperandum, vel metuendum, determinare.

^[28] Pro Milone. C. VII.

^[29] Sic lege Cornelia tenebatur, qui dolo malo hominis occidendi causa cum telo ambulaverit: L. 1. in pr. ff. Ad L. Corn. de sicar.

^[30] PUFENDORFIUS in J. N. et G. L. 1. C. III § II.

^[31] Licet eam imputet Gregorius de Remini, propterea quod hanc sibi quilibet imputare debet ob peccatum originale. Videatur BAYLE sub hac voce n . A. PUFENDORFIUS De O. H. et C. L. 1. C. 1. § XX. et in J. N. et G. L. 1. C. v. § VI. VII.

^[32] PUFENDORFIUS, De O. H. et C. L. 1. C. 1 § XXI. et in J. N. et G. L. 1. C. III. § X. L. 1. C. v. § X.

^[33] Hinc non male Romani regulariter iuriserrorem nocere statuerunt. Videantur L. 9 in pr. ff. L. 12. C. De iuriset facti ignor. Conferri quoque poterunt C. 10. X. De regulis iurisnec non C. 13 C. 14 C. 17. X. Eod. tit. In 6. ac Dist. 38 Decreti.

^[34] BURLAMAQUI, D. N. P. 11. Ch. XI § IV.

^[35] Conferatur L. 5. pr. ff. Ad L. Aquiliam.

^[36] Vide speciem in L. 38 § 8. ff. Ad L. Jul. de adult. supra quoque adductam. Quid iurishac in re marito, quidve patri competat jure Romano, potest disci ex L. 24. et L. 22. ff. Eod. tit. Addatur VOET ad T. ff. Ad L. Corn. de sicariis § 2. L. 1. § 5. ff. Ad L. Corn. de sicar.

^[37] Conferatur ad hanc §. BURLAMAQUI D. N. P. II Ch. XI §§. VI. VII. VIII et IX. Scilicet loquimur de coactu physico: nam alius coactus, v. c. quo potentior inferiorem cogit, non adimit imputationem, quia non adimit obligationem, neque etiam libertatem. Et recte ea de causa PUFENDORFIUS De O: H. et C. L. 1. C. 1. § XXIV et in J. N. et G. L. 1. C. v. §. IX. reprehensus est a BARBEYRACIO in notis ad utrumque opus, quae inspici merentur.

^[38] Conferatur L. 11. C. Ad. L. Juliam de vi. et L. 2. C. De Sepulcre viol. Juncta L. 157 ff. De regulis juris.

^[39] BURLAMAQUI D. N. P. II Ch. XI §. 1. n. 3.

^[40] PUFENDORFIUS in J. N. et G. L. 1. C. IV. § VIII.

^[41] Vide tamen casum, qui Delftae accidit in De Holl. consult. IV. D. p. 526. usque ad p. 546.

^[42] Hoc prolixe videre est apud PUFENDORFIUM in J. N. et G. L. III. C. VI. § V.

^[43] Quomodo ebrietas puniatur in jure Canonico videri potest in c. 1. Dist. 15 et quare vitanda sit, docetur in c. 7 c. 9. C. 15. videantur et. c. 8. et 9 Dist. 35. Vetus legislator PITTACUS, referente ARISTOTELE Politic. L. II. C. XII duplici poena ebrios affici voluit propter utilitatem publicam, cum ebrii facilius delinquant, quam illi, qui ebrii non sunt.

^[44] Notissimum est exemplum Biblidis, quod legitur apud OVIDIUM Metam. L. IX. v. 453. seqq.

^[45] L´esprit des Loix L. XII. C. XI. Egregiam speciem, quatenus negligentia antecedens, causa damni per somnium illati, in jure Romano imputetur, continet L. 27. § 9. Ad. L. Aquiliam. Plura videantur in Dist. 6. Decreti. De somnambulis videatur Essai de Psychologie C. XL. In fine. PUFENDORFIUS in J. N. et G. L. 1. C. v. § II. Et de O. H. et C. L. 1 C. 1. § XXVI. Et BARBEYRACIUS in notis ad utrumque opus.

^[46] Et sic in omnibus, qui ratione destituti libertate nulla gaudent. PUFENDORFIUS de O. H. et C. L. 1. C. 1. § XXV. Et in J. N. et G. L. 1. C. v. § IX BERLAMAQUI D. N. P. II Ch. XI § 1. n. 2.

^[47] In Fund. Jurispr. Nat. § CCLXXXIX.

^[48] Ad Atticum L. XVI. Epist. VII.

^[49] Iuris Romani regula est in L. 47 ff. De regulis juris. Consilii non fraudulenti nulla est obligatio: ubi ULPIANUM loqui de consilio dando, docuit J. GOTHOFREDUS in Commentario ad d. L. 47. qui inter plura, ab hac L. aliena. removet C. 19. X. De homic. volunt. et casuali. tandem quinque species ad d. L. 47. spectantes recenset. Consensit jus Canonicum: videatur C. 62 X. De regulis iurisin 6. Conferatur amplissimus BYNKERSHOEK in Q. J. Publ. L. II. C. II.

^[50] SATURNINUS in L. 16. in pr. ff. De poenis.

^[51] In notis ad PUFENDORFIUM de O. H. et C. L. 1. C. 1. § ult.

^[52] D. N. P. II. Ch. §. X. n. 5.

^[53] De O. H. et C. L. 1. § ult.

^[54] In notis ad all. L. PUFENDORFII.

^[55] D. N. P. II. Ch. XI. §. II.

^[56] Horum trium modorum definitiones et exempla videri possunt apud BARBEYRACIUM in not. modo all. et apud BURLAMAQUIUM L. C.

^[57] A quo errore sibi non eavit PUFENDORFIUS L. C. uti animadvertunt BARBEYRACIUS et BURLAMAQUIUS LL. All. apud quos exempla prostant: attunien exemplum, quod BARBEYRACIUS suppeditat de Pilato tanquam causa minus principali mortis Christi, non videtur omni ex parte adaequatum. Magis accurata exstant apud BURLAMAQUIUM.

^[58] In Levitic. Quaest. XXVI

^[59] De Jure belli et pacis L. II. C. XXI, § VII. n. 1.

^[60] Hoc ita intelligendum non est, quasi necesse sit, ut singula membra sollemnibus verbis perpetuam eam fore stipulentur: sufficit finem ita esse comparatum, ut, hoc proposito, non possit non societas iniri perpetua. Plura hac de re non addo. Nihil etiam dicam de interitu universitatis, quoniam utrumque satis convenit cum iis, quae de perpetuitate et interitu civitatis traduntur, et videri possunt apud GROTIUM de Jure B. et P. L. II. C. IX § III. IV. V. et PUFENDORFIUM in J. N. et G. L. VIII. C. XII. § VII. VIII.

^[61] Quid jus Romanum intelligat per universitatem, vide apud F. HOTMANNUM in epitome ad T. Quod cujusc. univ. nom. §. 1. et Quaest. Illustr. XLII pag. 991, edit. In Folio lit. F.

^[62] De republica L. III. C. VII. In initio. Conferatur quoque L. 1. C. VI, § Eodem errore pag. 80.

^[63] L. III. C. VII. § Id autem commune. pag. 526. Qui error ex ejus definitione videtur repetendus.

^[64] Qua in re facimus cum CANZIO in Discipl. moral § 1680.

^[65] Videatur L. 1. in pr. ff. Quod cujusc. univ. nom. et L. 3. § 1. ff. De colleg. et corpor.

^[66] In Discipl. moral. § 1678.

^[67] Qui plura voluerit de collegiis, adeat J. G. HEINECCIUM in Sylloge opuscul. ver. De colleg. exercit. IX.

^[68] V. c. quod jam observavimus § XXV. hinc omnis universitas proprie dicta ita reipublicae, vel civitati est subordinata, ut contra leges publicas condi non possit: hoc enim fieret in fraudem obligationis erga rempublicam, vel civitatem, quae obligatio est antiquior.

^[69] Exempla diversarum universitatem videri possunt apud BODINUM L. III. c. VII § Ut igitur pag. 515. Et species, quae in jure Romano occurrunt, accuratissime enumeravit jurisconsultus egregius F. HOTMAN Epit. In ff. T. Quod cujusc. Univ. Nom. § 2. Nimirum: coloniae et municipia: L. 7 §. 2. ff. Eod tit. Civitates, sodalitia, quae religionis causa instituta erant: L. 1. ff. De colleg. et corp. L. 3 § 6. ff De legatis III item corpora, veluti Decorionum: L. 6. § ult. ff. De Decurion. item publicanorum, qui coire vectigalium societatem solebant: L. 1. ff. Quod cujusc. Univ. L. 65. § pen. ff. Pro socio: item sabrorum: L. 17 ff. De excusation. L. 5. ff. De jure immunit. pistorum et mensorum frumenti: L. 2. C. De appar. Praes. Urb. L. 1. § 1. ff. De vacat. et excus.

^[70] L. III. C. VII. § Collegarum autem. pag. 517.

^[71] Conferatur GROTIUS de J. B. et. P. L. II. C. IX. § III.

^[72] In L. 7. § ff. Quod cujusc. univ. nom.cujus rei utilitatem demonstrat id, quod in fine §. XXXIV. notabimus.

^[73] Conferatur L. 76 ff. De judiciis.

^[74] Conferatur LUZAC ad Instit. J. N. et G. Wolfii §. DCCCXXXIX n. (f.).

^[75] Neque obstat in jure Romano, quod alterius suffragium ad alterum pertineat, cive prosit: L. 5. ff. Quod cujusc. univ. nom.scilicet cum agitur, v. c. de eligendo filio, cum pater jam est membrum, nam ne hoc quidem jus vult, ut in ejusmodi rebus publicis ad patriam potestatem attendatur: L. 9. ff. De his, qui sunt sui vel al. jur. L. 6 in pr. Et § ult. ff. Quod cujusc. univ. nom. L. 14. in pr. ff. Ad Setum Trebell. Et videatur SCHULTINGIUS ad T. Quod cujusc. univ. nom.§ 2. in fine.

^[76] L. III C. VII. § Ad propterea pag. 521.

^[77] Hinc ad universos refertur, quod publice sit per majorem partem in L. 160 § 1. ff. De regulis juris.

^[78] Ita PUFENDORFIUS in J. N. et G. L. VII. C. II. § XVI. in fine, et de O. H. et C. L: II. C. VI § XII. ubi videatur TREUER in n. (l.), post GROTIUM de J. B. et P. L. II. C. v. § XVII. ad quem locum videantur interpretes. Leges Romanae, quas GROTIUS in notis affert, non videntur esse generales, sed ad materiam de arbitris referendae. Sed videantur L. 19 ff. Ad municipalem, et, quam recte de causis civilibus interpretatur HOTMAN Quaest. Illust. XLII. sub finem L. 160. § 1. De regul. Jur. ex quibus consensus hujus iurispatebit; nec non iurisCanonici in universitatibus Ecclesiasticis ex C. 1. X. De his quae fiunt a maj. Parte cap. ad quod conforatur n. 8. cl. BOEHMERI. Aliud tamen jus Romanum statuit in L. 3. L. 4. Quod cujusc. Univ. nom. l. 2. ff. De decret. Ab ord. Fac. l. 46. De decurion. ad quos textus conferri debent NOODT ad. T. Quod cujusc. univ. nom. pag. 74. et SCHULTINGIUS ad Eund. tit. n. 2. Exceptionem quoque admittit jus Canonicum in electione Papae: C. 6. X. de elect. et elect. potest. Verum haec non possunt dici naturalia, quamvis saepe prudenter constituta. Reprehendit SCHULTINGIUS L. C. in fine jus Canonicum, quasi hoc approbet veterum DD. Crassum errorem in C. 33. X. De elect. et elect. potest. scilicet annumerans in computatione majoris partis illum, de quo eligendo membra dissentiunt: verum contrarium videtur omnino statuendum ob. C. ult. X. De institut. et. C. 26 X. De jure patron. juncto C. 1. X. De his quae fiunt a maj. parte cap. Certe d. C. 33. quod objicitur, ad specialem casum arbitrorum, de novo eligendo agentium, est restrietum.

^[79] L. III. C. VII. § Sed dubitari. Pag. 523.

^[80] Hic casus sit frequentior, ubi per quasdam leges a contrahentibus sibi praescriptas inaequalitas iurisorta est. Conferatur LUZAC in notis ad Wolsii instit. J. N. et G. § DCCCXLVI.

^[81] Qui plura de quaestionibus, quae moveri possunt, videre amat, adeat BODINUM loco saepius allegato pag. 5234. seqq.

^[82] BODINUS L. III C. VII, § Ut igitur. pag. 516.

^[83] In Q. J. Publ. L. II c. XIII ubi plura hac de re videri possunt. Conferatur SENECA De beneficiis L. VI. CC. XVIII. XIX et XX.

^[84] In L. 7, § 1. ff. Quod cujusc. Univ. nom.

^[85] Huc pertinent verba ULPIANI in L. 15 § 1. ff. De dolo malo.

^[86] Conferatur VOET ad T. ff. Quod cujusc. Univ. nom. § 4 GROTIUS de Jure B. et P. L. III C. Ii. § I. n. 2.

^[87] L. 7. § ult. ff. Quod cujusc. univ. nom.

^[88] LIPSIUS, Polit. L. VI C. IV in princ. Seditionem definit multitudinis in principem aut magistratum, subitum et violentum motum. Ibidem quoque origo, progressus et remedia hujus mali indicantur. Conferatur quoque CANZIUS in Disc. Mor. § 1438. seqq. cui tamen in ominibus assentiri non ausim.

^[89] Quaest. Illustr. XLII. quae quaestio de hac materia omnino est inspicienda.

^[90] L. XXXI. C. XXXI et Epitome L. XV. Alia allegat ex JULIO FRONTINO Stratag. L. IV C. 1. sub finem. SUETONIO in Julio Caesare X. LXIX et in Augusto C. XXIV. etc. Sed quae omnia pertinent ad seditionem militarem.

^[91] Quod extat apud LIVIUM L. IX. C. XXIV. additque exemplum ex eodem LIVIO l. XLV. C. X aliaque.

^[92] POLYBIUS Histor. L. VI TACITUS L. III: XIV. et XVII. PLUTARCHUS in Crasso, etc.

^[93] L. 15 § 2. ff. Quod vi aut clam.

^[94] L. 1. § 1. Quod vi aut clam.

^[95] In n. 21. Ad PAULI Sententias L. V. T. XXIII. § IV.

^[96] Addatur L. 26 ff. Eod. tit.

^[97] Vide supra § XXIV in fine, et ibi all. HOTMANUM.

^[98] Videatur L. 21 ff. Quibus modis ususfructus vel usus amittitur.

^[99] Quod initio § XXXVI quoque statuimus.

^[100] Potest quidem objici, sic posse evenire, ut infons plectatur: verum multa jure civili contra rationem disputandi pro utilitate communi recepta esse, innumerabilibus rebus probari posse, ait JULIANUS, atque exemplum ejus rei addit, quod videri potest in L. 51 in fine ff. Ad. L. Aquiliam.

^[101] Mitiora remedia plectendi delictum multitudinis placent LIPSIO Polit. L. VI C. IV neque fortiora, nisi in summa necessitate vult adhiberi.

^[102] Ad all. tit. ff. Soluto matr. Dos quemadm. Pet. § Non minus observandum et Probabilium L. IV C. III.

^[103] PLUTARCHUS in Gracchis pag. 834.

^[104] In Observ. Jur. Rom. L. III. C. XXII. Omnino quoque ad L. 66. de qua agimus, conferendus est G. MAJANSIUS in fragm. Jur. In Comment. ad d. L. 66.pag. 146. seqq. qui in multis BYNKERSHOEKIUM sequitur non laudatum.

^[105] L. C. pag. 148. n. IV. Alias elegantes conjecturas et emendationes videri possunt in egregia dissertatione postuma G. D´ARNAUDTII Vitae scaevolarum § XIX ubi videndae quoque notae doctissimi ARNTZENII: quare haec nos non diutius tenebunt.

^[106] In. C. Graeccho sub finem.

^[107] Quam ob causam BYNKERSHOEKUS L. C. reprehendit F. BALDUINUM in Jurispr. Muciana ad d. L. 66 nunc fidem Plutarchi, nunc integritatem P. Mucii fugillantem, propterea quod patruus esset Liciniae: quod quidem fatetur vir amplissimus se nescire, quo auctore id BALDUINUS tradat: sed videatur, qui hac in re dissentit, MAJANSIUS L. C. pag. 147. et omnino D´ARNAUD L. C. § XV et loca, quae ibi adducuntur. Verum non ideo tamen integerrimi jureconsulti responsium ullo modo suspicamur, tanquam per fordes ac gratiam datum.

^[108] In Catilinam L. 1. C. II.

^[109] PLUTARCHUS in Ti. Graccho.pag. 842.

^[110] Secundum L. 2. et. 3. ff. De sentent. pass. et restit.

^[111] D´ARNAUD ingeniosam hanc BYNKERSHOEKII conjecturam in all. Dissert. § XIX in fine amplectitur: arridet quoque clarissimo RÜCKERO Observ. Cap. ult. Pag. 141 seq. verum, quamvis certe sit ingeniosa, tamen non video verba, prouti apud PLUTARCHUM leguntur, huic favere: sed potius rem relinquere in nuda conjectura.

^[112] S. VAN LEEUWEN in n. ad d. L. 66.

^[113] Decis. L. v. T. VII Def. 1

^[114] Ea est lenitas imperatorum ARCADII et HONORII in L. 22 C. De poenis superius expressa, at longe diversa ab ea, quam ipsi praedicant in famosissima L. 5. C. Ad Legem Juliam maj. biennio ante lata.

^[115] Videatur BRISSONIUS De formulis L. 11. pag. 249 et quem allegat VALERIUM MAXIMUM L. VI. C. III.

^[116] CANZIUS in Discipl. moral § 3953. Num vero poena infligenda sit secundum proportionem arithmeticam, an geometricam, Aristotelis tempore admodum agitata fuit quaestio, quam hodie a nobis tractari, mos non fert. Interim, qui hac de re videre amat, adeat eundem CANZIUM L. C. § 3955. seqq.

^[117] L. C. § 1604. seqq. Exemplum CANZII, quo utitur, non respondet generalitati regulae, ut deinceps videbimus.

^[118] In. C. 5 in fine X. De sententia excomm. in 6.

^[119] L. XXVIII. C. XXVI. Plura exempla qui voluerit, adeat GROTIUM de jure B. et P. L. III. C. XI.

^[120] De re militari L. III. C. IV.

^[121] Videatur GROTIUS de jure B. et P. L. II C. XXI. § VII n. 2.

^[122] In qua sententia versatur GROTIUS de jure B. et P. L. II C. XXI § VII n. 3 et § X. et § XVIII.

^[123] In Discipl. moral. § 1604.

^[124] Conferatur GROTIUS de jure B. et P. L. II C. XXI § 1. n. 2. PESTEL in Fund. Jurispr. Natur. § CCLXXXIX.

^[125] Historiam refert CURTIUS De rebus gestis Alexandri M. L. VIII CC. VI, VII, et VIII. Videatur idem exemplum apud JUSTINUM L. XV C. III.

^[126] In Troade versu CCXCI. Conferatur PUFENDORFIUS in J. N. et G. L. VIII. C. III. § XXVIII. J. GOTHOFREDUS ad L. 152 ff. De regulis juris.

^[127] Conferatur GROTIUS De jure B. et P. L. II. C. XVII. § XX. n. 1

^[128] In Q. J. Publ. L. II C. XXV n. x et ibi all. Holl. Consult. T v. cons. 169.

^[129] GROTIUS De jure B. et P. L. II C. XXI. § II. n. 2. seqq. Addatur PUFENDORFIUS L. C. in J. N. et G. L. VIII. C. III § XXVIII.

^[130] De jure B. et P. L. II. C. XXI. § VIII.

^[131] Vide supra § XXIV in fine.

^[132] Uti vidimus § XXVII in fine, et probatur per L. 76 ff. De judiciis. Ibi allegatam.

^[133] L. C. L. II C. XXI § VIII. n. 3.

^[134] Ibidem. Et videatur OSIANDER ad h. l. GROTII.

^[135] De jure B. et P. L. II C. XXI. § VIII n. 3.

^[136] L. 3. ff. De legibus.

^[137] Nostrum non est, ut brevitati consulamus, hanc rem fusius tractare, quae pluribus exposita videri potest, apud GROTIUM de jure B. et P. L. II c. XX §§ XXIV. XXV. XXVI. et apud COCCEJUM in commentario ad d. l. PUFENDORFIUM in J. N. et G. L. VIII. C. III. § XVII. Meretur quoque inspici insignis locus CICERONIS. De officiis. L. III. C. XXV et A. GELLII N. A. L. VI. C. XIV. Neque semper vindictam exercendam esse: sed potius ubi per graves dissensionum scissuras populorum strages jacent, detrahendum esse aliquid severitati, ut majoribus malis sanandis caritas sincera subveniat, censuit Papa in c. 24 G. 23 Q. 4. Nihil quoque dicam de gravissima quaestione, quibus jus aggratiandi competat. Hac de re videri potest BYNKERSHOEKIUS in Q. J. Publ. L. II. C. XVI.

^[138] In libro singulari De aequitate etc. C. 1. n. 12. in fine.

^[139] L. 90 ff. De regulis juris.

^[140] Conferatur BODINUS De re publica L. III, C. VII pag. 534.

^[141] Quaest. Illustr. XLII saepius jam laud. Addatur MARTINUS SCHOOKIUS De seditionibus.

^[142] Disput. de republ. L. 1. c. XIII.

^[143] Perperam haec lex ULPIANO adscribitur apud OTTONEM in T. IV Thes. Jur. Civ. Pag. 1375.

^[144] Quinam hi juvenes sint, docet s. VAN LEEUWEN in n. ad. b. l.

^[145] Turbulentis. Ita HALOANDER. In aliis editionibus legitur turbulentibus: cuius exempla plura affert OTTO in Thes jur. Civ. d. l.

^[146] Male ex b. L. colligitur, crimina antiqua et nova cumulari: hujus rei enim argumentum ex b. L. tum demum procederet, si conditio legis adest, id est, si jam aliquoties apprehensi ostendunt priorem poenam non sufficere ut in officio suo contineantur. Verum indistincte hoc verum non est, nisi argumentum deducere velis contra expressa jurisconsulti verba.

^[147] Ubi pro poena crucis poenam furcae substituit TRIBONIANUS (quia cruz sublata erat a Constantino), ut patet ex collatione loci PAULI in Sent. In textu adducti: ad quem videndae sunt notae. De poena crucis plura habet S. VAN LEEUWEN ad L. 38 § 2. ff. De poenis n. 49.

^[148] Docuit hoc J. GOTHOFREDUS ad L. un. C. Th. De seditiosis: adducens MODESTINUM in L. 16 ff. De appellationibus, ubi accurate quoque distinguuntur insignes latrones, seditionum concitatores, et duces factionum.

^[149] Secundum L. 2. C. De seditiosis, ad quam conferantur Paratitla CUJACII. De poenis contra seditiosos statutis conferri meretur PEREZIUS ad T. C. De seditiosis. n. 1. et. 2.

^[150] Conferatur quoque L. ult. § 1. ff Eod. Tit. Et PAULUS in Sent. L. v. T. XXXI. § 2. ZOESIUS ad d. t. ff. n. 10. trallit: si plures deliquissent, auctores ad palos solere alligari, vel securi percuti, reliquos decimari: additque hanc poenam fuisse pervulgatam: nulla tamen exempla, nullamve auctoritatem assert.

^[151] Stratagem. L. 1. C. IX. Imo SENECA De ira l. 11. C. x. ait: In singulo severitas imperatoris distringitur: at necessaria venia est, ubi totus deserunt exercitus. Quid tollit iram sapientia? Turba peccantium. Intelligit, quam et iniquum sit et periculosum, irasci publico vitio.